AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIKƏND TƏSƏRRÜFATINAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ 2- ci mühazirə BİOLOGİYA KAFEDRAS

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASIKƏND TƏSƏRRÜFATINAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ 2-ci mühazirə BİOLOGİYA KAFEDRASI MÖVZU: Hüceyrənin öyrənilmə tarixi dos. B.M.ƏLİYEV GƏNCƏ

2. PLAN 1.BITKI MORFOLOGIYASI, FITOMORFOLOGIYA 2.BITKI ANATOMIYASI 3.HÜCEYRƏNIN KƏŞFMIN QISA TARIXI 4.HÜCEYRƏ NƏZƏRIYYƏSININ KƏŞFI 5.HÜCEYRƏNIN BÖLÜNMƏSININ KƏŞFI 6.ÇIÇƏKLI BITKILƏRDƏ IKIQAT MAYALANMANMANIN KƏŞFI 7.HÜCEYRƏYƏ QƏDƏR QURULUŞLU ORQANIZMLƏR 8.HÜCEYRƏLI QURULUŞLU ORQANIZMLƏR 9.QEYRI-HÜCEYRƏLI QURULUŞLU ORQANIZMLƏR

3. ƏDƏBİYYAT • Tutayuq V.X. «Bitki anatomiyası və morfologiyası». Bakı, 1967. • ТутюгB.X. Анатомия и морфология растений. М., 1980 • Hümbətov Z.İ. Bitki anatomiyası və morfologiyası. Gəncə, 2000. • Qasımov M.Ə. Ali bitkilərin morfologiyası və sistematikası. Bakı, 1959. • Qədirov H., Quliyev V.Ş. Ali bitkilərin sistematikası. Bakı, 1984. • Хржановский В.Г. Курс общей ботаники. Т I, П. М., 1976. • Эсау К. Анатомия семенных растений 1 и 2 книга. М., 1980. • Лотова Л.И. Ботаника, морфология и анатомия растений. МГУ, 2007. • Коровкин О.А. Анатомия и морфология растений. Москва, 2008. • WWWBSU. az • WWWtim.acad.RU • WWW ANİ. az

4. BİTKİ MORFOLOGİYASI, FİTOMORFOLOGİYA – bitkilərin xarici və daxili quruluşunu, fərdi (ontogenez) və təkamül tarixi (fılogenez) inkişafmda forma əmələ gəlməsi qanunauyğunluqlarmı öyrənən elmdir. Morfoloji təd-qi-qatlarm əsas üsullan: təsviri, müqayisəli və eksperimental üsullardır. Bitkiləri morfoloji cəhətdən təsvir edən terminologiya, əsasən 17 əsrdə hazırlanmışdır. Bitki morfologiyası üzrə aparılan tədqiqatlarm meşəçilik, çəmənçilik və bitkiçiliyin digər sahələrinin, xüsusilə dekorativ bitkiçiliyin elmi əsaslarının iş-lənib hazırlanmasında böyük əhəmiyyəti var. İntroduksiya işləri də Bitki morfologiyasma əsaslanır və nəzəri ümumiləşdirmələr üçün material verir. Botanikanın mühüm bölmələrindən olan Bitki morfologiyasının inkişafı nəticəsində üç müstəqil elm: bitki anatomiyası, bitki sitologiyası, bitki embriologiyası yaranmışdır.

6. BİTKİ ANATOMİYASI – Botanikanın bitki orqan və toxumalarının daxili quruluşunu öyrənən bölməsidir. Bitki anatomiyasını meydana gəlməsi mikroskopun ixtirası və təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədardır. 1665-ci ildə ingilis fıziki R.Huk mantar parçasma və bəzi bitkilərin oduncağına mikroskop altında baxarkən onların hüceyrəli quruluşa malik olduğunu aşkar etdi. Bundan sonra italyan bioloqu M.Malpigi (1675-79) və ingilis botaniki N.Qryunun (1682) tədqiqatlarmm nəticələri şərh edildi. P.Qoryaninov 1834-cü ildə yazırdı: «Bütün canlılar hüceyrələrdən təşkil olunub və hüceyrələrdən əmələ gəlir. Bu dövrdə ingilis-botaniki R.Brounun hüceyrə nüvəsinin aşkar etməsinin (1831) və alman alimi M.Şleydenin tədqiqatlarının T.Şvani tərəfindən hüceyrə nəzəriyyəsinin yaranmasında (1839) böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bitki anatomiyası tədqiqatın obyekti, istiqaməti və üsulu ilə əlaqədar aşağıdakı sahələrə ayrılır: fızioloji, ekoloji, patoloji, müqayisəli və s. Fizioloji bitki anatomiyası bitkinin quruluşu ilə onda gedən proseslər arasındakı əlaqəni, ekoloji bitki anatomiyası bitkinin inkişaf etdiyi mühit şəraitinin onun quruluşuna təsirini, patoloji bitki anatomiyası xəstəliklərin və onları törədən amillərin bitkinin quruluşna təsirin müqayisəli bitki anatomiyası fılogenetik əlaqələri aydmlaşdırmaq məqsədilə, müxtəlif sistematik qruplardan (taksonlardan) olan nümayəndələrin daxili quruluşunu müqayisəli qaydada öyrənir. Anatomik tədqiqatların nəticələrindən bitkilərin mənşəyini aydınlaşdırmaq, kənd təsərrüfatı bitkilərinə xarici amillərin təsirini öyrənmək və s. məsələlərin həllində, eləcə də texnikada, yeyinti sənayesində, kriminalistikada, ağac emalı, farmakologiya, sellüloz-kağız və s. sənaye sahələrində qarşıya çıxan problemlərin həllində istifadə edilir.

8. HÜCEYRƏ KƏŞFININ QISA TARIXI 1590-cı ildə hollandiya optik üstalar olan ata, oğul Hans və Zaxariya Yansenlər tərəfindən optik linzalar kəşf edilmişdir. Bundan sonra isə göy cisimlərini müşahidə etmək üçün optik cihazlar və nəhayət primitiv quruluşlu mikroskop yaradilmişdir. Hüceyrə isə ilk dəfə 1665-ci ildə Robert Hük tərəfmdən kəndalaş gövdəsinə böyüdücü linzalarla baxarkən kəşf edilmişdir. 1680-ci ildə həvəskar fızik-optik Anton Levenhuk mikroskop vasitəsi ilə təkhüceyrəli orqanizmləri kəşf etmişdir. 1830-cu ildə Y.Purkinye hüceyrənin əsas hissəsi olan protoplazmanı kəşf etdi. Purkinyenin kəşfmə kimi hüceyrənin əsas hissəsi qılaf sayılırdı. 1831-ci ildə ingilis botaniki R.Braun hüceyrədə nüvənin olmasmı müəyyən etdi. 1838-ci ildə bütün canlılarm hüceyrəli quruluşu haqqmdakı fıkir tam nəzəriyyə şəklində botanik Matias Şleyden və zooloq Teodor Şvani tərəfmdən əsaslandırılmışdır. 1840-cı ildə rus botaniki Jemznov tradeskansiya bitkisinin tükcüklərində hüceyrənin bölünməsini müşahidə edərək bu prosesi çox gözəl şəkillərlə nümayiş etdirmişdir. Nüvənin kariokinez və yaxud mitoz bölünməsi ilk dəfə Moskva Universitetinin professoru, botanik İ.D.Çistyakov tərəfindən 1874-cü ildə qatırquyruğu bitkisinin və plaunların üzərində təsvir edilmişdir. Rus alimi V.İ.Belyayev 1790-98-ci illərdə reduksion bölünməni kəşf etmişdir. XIX əsrin sonunda, 1898-ci ildə rus alimi S.Q.Navaşin örtülütoxumlu bitkilərdə ikiqat mayalanmanı kəşf etmişdir. XIX əsrin sonlannda hüceyrənin əsas struktur komponentləri öyrənildi, 1866-1888-ci illərdə xromosomlar, 1883-cü ildə xloroplastlar, 1890-cı ildə mito-xondrilər və 1898-ci ildə isə holci kompleksi kəşf edildi. Hüceyrənin öyrənilmə tarixində təkanlı inkişaflardan biri də 1933-cü ildə elektron mikroskopunun kəşfı oldu.

10. Belə ki elektron mikroskopunun köməyi ilə hüceyrə orqanoidlərinin daxili quruluşu və onlarda baş verən fızioloji proseslər daha dərin öyrənilməyə başlandı. Elektron mikroskopunun kəşfı nəticəsində əsasən xromosomların gen strukturu, gen kombinasiyaları öyrənilərək və nəhayət gen mühəndisliyi, biotexnologiya sahələri yaranmışdır. Hazırda elektron SKAN-layıcı və yüksək gərginlikli atom mikroskopları və s. texniki vasitələr kəşf edilmişdir ki, bunun sayəsində də hüceyrənin daha dərin sirləri açılmaq üzrədir. Yuxarıda deyilənlərdən aydm oldu ki, bitkilər də heyvanlar kimi hüceyrəli quruluşa malikdir. Bitki aləmində də çoxhüceyrəli bitki orqanizmləri ilə yanaşı təkhüceyrəli bitkilərə də rast gəlinir. Təkhüceyrəlilərə ancaq bəzi ibtidai bitkilər, məsələn, bakteriyalar, bəzi yosunlar və göbələklər içərisində təsadüf edilir. Çox hüceyrəlilərə isə istər ibtidai, istərsə də ali bitkilərdə rast gəlmək olur. Beləliklə, müasir dövrdə yaşayan bitki orqanizmləri üç müxtəlif formada olur: • Hüceyrəyə qədər quruluşlu orqanizmlər. Buraya viruslar, bakteriofaqlar və bəzi bakteriyalar daxildir. Bunlar hələ öz təkamüllərində əsil hüceyrə quruluşu qazana bilməmişlər. Bunlarda ayrı-ayrı fərdlər ancaq zülal komacıqlarmdan iba-rətdir. • Hüceyrəli quruluşlu orqanizmlər. Bu ibtidai vəzli bitkilərdə geniş yayıl-mış quruluş tıpidir. • Qeyri-hüceyrəli quruluşlu orqanizmlər. Bu nadir hallarda göbələklər və yosunlarda təsadüf edilən quruluşdur. Belə mülahizə olunur ki, qeyri-hüceyrəli quruluş ikinci mənşə daşıyır. Bunlara yuxanda adları çəkilən adi kif göbələyi, kaulerpa və botridium yosunları misal ola bilər. Bunlarm bədəninin hüceyrələrə bölünməsinə baxmayaraq hüceyrələrin protoplazma kütləsində çoxlu nüvə vardır.