Türk Dili I

1. Türk Dili I Bölüm - 6

2. Bölüm - 6 Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İlgili Kuralları • Kelimelerde dilin canlılığının, dinamikliğinin bir belirtisi olarak sürekli değişme ve gelişmeler meydana gelir. Bir dilin söz varlığındaki kelimelerin sesleri, heceleri zamanla kullanımdan düşerler, yer değiştirirler, türerler, başkaseslere benzerlik gösterirler. Bütün bu durumlara ses olayları diyoruz. Bir dilde ses olaylarının meydana gelmesi dilin ses özelliklerinden, başka seslerin etkisinden, seslerin zayıflığından, vurgu ve telaffuz zorluğundan kaynaklanabilir. Türk Dili - I

3. 6. Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İlgili Kuralları • Her dilde olduğu gibi bizim dilimizde de kendi has sesler, ses özellikleri ve ses olayları bulunmaktadır. Türk Dili - I

4. 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri • Türkçenin ses özelliklerinin başında ünlü ve ünsüz uyumları gelir: a) Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu) Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalın/ince olduğunda, devamında gelecek bütün ünlüler de kalın/ince olmalıdır. ağaç, tanrı, işitmek… sözcüklerinde olduğu gibi. • Uyumun Bozulduğu Durumlar: •Yabancı dillerden giren kelimeler kalınlık-incelik uyumunu bozar: kalem, tezgâh, anten…gibi. ••Türkçe olup da ses değişimine uğrayan bazı kelimeler uyumu bozar: kangı >hangi, ana >anne, alma >elma…gibi. ••• -daş, -leyin, -imtrak, -ken, -yor, -ki, -gil yapım ekleri uyumu bozar: geliyor, konuşurken…gibi. Türk Dili - I

5. 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri • Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu) Türkçe kelimelerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık bakımından gösterdiği uyumdur: •Türkçe kelimelerin birinci hecesinde a, e, ı, i ünlülerinden biri varsa devam eden hecelerde de a, e, ı, i ünlüleri bulunur: saklayanlar, açık, deniz…gibi. •Türkçe kelimelerin birinci hecesinde o, ö, u, ü ünlülerinden biri varsa diğer heceler ya a,e ünlüleriyle ya da u, ü ünlüleriyle devam eder: korku, yonga,mutluluk, kurultay…gibi. • Uyumun Bozulduğu Durumlar: *Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz. •Şimdiki zaman eki olan -yor uyumu bozar: okuyor, oynuyor… ••Türkçe olup da ses değişimine uğrayan bazı kelimeler uyumu bozar: avuç, çamur, kavun…gibi. Türk Dili - I

6. 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri • Ünsüz Uyumu (Ünsüz Benzeşmesi) Türkçenin ünsüzlerinden ötümsüz ünsüzlerle ötümlü ünsüzlerin bir uyumudur. Bu uyuma göre Türkçe kelimelerde ötümsüz ünsüzler, ötümsüz ünsüzlerle; ötümlü ünsüzler, ötümlü ünsüzlerle yan yana gelebilir. Yani ötümlü-ötümsüz olarak birbirlerinin karşılığı olan ünsüzler yan yana bulunmazlar. Bu uyuma ünsüz benzeşmesi de denilebilir: sıcak-tan, sar-gı, Türk-çe, dış-ta…gibi. • Ünlü-Ünsüz Uyumu Ünlü-Ünsüz uyumu Türkçe kelimelerde "g, ğ, k, l" ünsüzlerinin "a, ı,o, u" kalın ünlüleriyle; "g, k, l" ünsüzlerinin e, i, ö, ü ince ünlüleriyle aynı hecedebulunması uyumudur. Türkçe kelimelerde "a, ı, o, u" kalın ünlüleri "g, k, l" ünsüzleriyle; "e, i, ö, ü" ince ünlüleri "g, k, l" ünsüzleriyle aynı hecede bulunamazlar: soy-gun, yazgı, gezinti, güneş…gibi. • Türkçe kelimelerde o, ö ünlüleri sadece ilk hecelerde bulunabilir: televizyon,balkon, biyografi, radyo, fizyoloji, konsol, telefon, monitör, otomobil,biyologgibi kelimeler dilimize yabancı dillerden girmiştir. Ancak şimdiki zaman eki olan –yor bu özelliğin istisnasıdır. (yorı-r > yor) Türk Dili - I

7. 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri • Türkçede f ve h ünsüzleri sadece yansıma sözcüklerde ve ses değişimine uğramış sözcüklerde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde görülür: faiz, fosfor, fanatik, fısıltı, öfke < öbke, yufka < yuvka; ahlak, hidrofor, hırıltı, hangi < kangı, dahi < takı… • Türkçe kelimelerde kelime başında ğ ünsüzü bulunmaz. • Türkçe kelimelerde kelime başında c, f, h, l, m, p, r, v, z ünsüzleri sadece yansıma veya ses değişikliğine uğramış kelimelerde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde bulunabilir: cıvıl cıvıl, fısıltı, hatun, lıkır lıkır, mucuk, parmak, rap rap, vermek, zır zır… • Türkçe kelimelerde kelime başından, ş ünsüzleri sadece yansıma kelimelerde veya sırasıyla "ne" ve "uş/şu" kelimelerinin türevlerinde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde bulunur: neden, nereye, ninni; şu, şöyle, şırıl şırıl… • Türkçe hiçbir kelime ve hecede başta çift ünsüz bulunmaz: tramvay, spor… • Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz:kitab > kitap, ihrac > ihraç…(ad ‘isim’ kelimesi bir istisnadır.) Türk Dili - I

8. 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri • Dilimizde iki ünlü yan yana gelmez. Bu durumda ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya yardımcı ünsüzü girer: ora-y-a, bekle -y–en…gibi.Türkçe kelimelerde bir hecede ancak bir ünlü vardır. İki ünlünün yan yana bulunduğu kelimeler yabancı kelimelerdir: ait, duayen, muayene, dair, koordinsyon… • Kelime kökünde iki ya da ikiden fazla ünsüz yan yana ünsüzbulunmaz: millet, iffet, cennet, stres,kilogram, kontratak, …gibi. ( anne < ana, belli, bellemek, elli < elig kelimeleri istisnadır.) • Ancak Türkçe kelimelerde bulunabilen ünsüz çiftlerinden herhangi biriyle biten Türkçe kelimelere, ünsüzle başlayan bir ek getirildiğinde kelimede ikisi kelime köküne biri de eke ait olmak üzere üç ünsüz yan yana gelebilir: Türk-lük, kalk-mak, sevinç-lerimiz…gibi. Türk Dili - I

9. 6.1. Türkçenin Ses Özellikleri • Türkçe hece ve kelimelerin sonunda bulunabilen ünsüz çiftleri şunlardır: -lç, -lk, -lp, -lt:ölç-, ilk, kalk-,silk-, alp, kul, alt, bunalt-, salt… -nç, -nk, -nt: genç, gülünç, sevinç, kıvanç, denk, ant… -rç, -rk, -rp, -rs, -rt:zonkla-, sürç-, burç, bark, Türk, sarp, sars, , ters, art, kart, borç, kurt, ört-, yırt-, yurt, yoğurt, kırk-, berk, sars-, arslan… -st:üs, ast… • Yansıma kelimeler ve çocuk dili kelimelerinde ses özellikleri açısından herhangibir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak, fısır fısır, pat pat…gibi. • Yansıma kelimeler ve çocuk dili kelimelerinde ses özellikleri açısından herhangibir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak, fısır fısır, pat pat…gibi. Türk Dili - I

10. 6.2. Türkiye Türkçesindeki Ses Olayları • Kelimelerde dilin canlılığının, dinamikliğinin bir belirtisi olarak sürekli değişme ve gelişmeler meydana gelir. Bir dilin söz varlığındaki kelimelerin sesleri, heceleri zamanla kullanımdan düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerlik gösterirler. Bütün bu durumlara ses olayları diyoruz. Bir dilde ses olaylarının meydana gelmesi dilin ses özelliklerinden, başka seslerin etkisinden, seslerin zayıflığından, vurgu ve telaffuz zorluğundan kaynaklanabilir. Örneğin Arapçadan alınan fikir kelimesi Türkçe kelimelerde iki ünlü yan yana gelmeyeceği için, ünlü türemesine uğrayarak fikir şeklini alır. Bu dilimizin ses özelliği doğrultusunda gelişme göstermesinden kaynaklanan bir durumdur. Ya da yumurtlamak kelimesindeki "a" sesinin düşmesi (yumurtalamak) sesin zayıflığından, vurgusuz kalmasından kaynaklanan bir durumdur. Türk Dili - I

11. 6.2.1. Ses Türemeleri • Ünlü Türemesi Kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunmayan bir ünlünün söylenir hale gelmesidir. Genellikle alıntı kelimelerde görülmekle beraber Türkçe kelimelerde de ünlü türemesi olayı meydana gelmektedir: bir+cik > biricik, giderken >giderkene, sağlam > sapasağlam, genç+cik > gencecik; raf > iraf, Rum > urum, gram > gıram, devr > devir, phlamuri > ıhlamur, sconto > iskonto…gibi. • Ünsüz Türemesi Kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunmayan bir ünsüzün belirmesidir. Kelime kökünde olabileceği gibi ekleme sırasında geçici olarak da ünsüz türemesi görülür: evde-y-iz, geçme-y-ince; okka > hokka, ayva>hayva, dolamaç > dolambaç, acaib > acayip, keşke > keşkem, şimdi > şimdik…gibi. Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayı olan ünsüz ikizleşmesi de ünsüz türemesinin bir şekli olarak kabul edilebilir: yeddi, sekkiz, dokkuz, eşşek, rakkam, aşşağı, döşşek…gibi. Türk Dili - I

12. 6.2.2. Ses Düşmeleri • Ünlü düşmesi Bir kelimedeki bir ya da birkaç ünlünün söylenmez olması, düşmesi olayıdır. Ünlü düşmesi kelime köklerinde kalıcı olarak görüldüğü gibi ekleme sırasında, geçici olarak da gerçekleşebilir: karın > karnı, oğul > oğlu, ısı+cak > sıcak, buyuruk > buyruk, yalınız > yalnız, yanılış > yanlış, ilerilemek > ilerlemek, süpürüntü > süprüntü, tükürük > tükrük, yayılım > yaylım, bilmez idi > bilmezdi, gelir imiş > gelirmiş, ısıtma > sıtma…gibi. • Hece Düşmesi Art arda gelen benzer seslerden oluşan iki heceden birinin düşmesidir: kilitlemek > kitlemek, söyleyeyim > söyleyim, kele yorır > geliyor, hanım efendi > hanfendi, başlayayım > başlayım…gibi. • Ünlü Birleşmesi Birincisi ünlü ile biten, ikincisi ünlüyle başlayan ve bir arada kullanılan kelimelerde yan yana bulunan ünlülerin kaynaşıp tek ünlü şekline dönüşmesidir: sütlü+aş > sütlaç, ne+için > niçin, kahve+altı > kahvaltı, güllü+aş > güllaç…gibi. Türk Dili - I

13. 6.2.2. Ses Düşmeleri • Hece Kaynaşması "ğ, h, y " gibi zayıf ünsüzlerden birini taşıyan hecelerde bu ünsüzlerle beraber yanlarındaki ünlülerin de düşmesi, kaybolmasıdır: ağabey > âbi, ay oğul > ayol, pek iyi > peki, hastane > hastane…gibi. • Ünsüz Düşmesi Seslerin birbirleri ile olan ilişkileri esnasında kelimedeki ünsüzlerden birinin düşmesi olayıdır: alçak+cık > alçacık, sevdik+cek > sevdiceğim, ufak+cık > ufacık…gibi. • Tekleşme Aynı türden olan ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin düşmesidir: edebiyyat > edebiyat, hammâl > hamal, medeniyyet >medeniyet…gibi. Türk Dili - I

14. 6.2.2. Ses Düşmeleri • Hece Kaynaşması "ğ, h, y " gibi zayıf ünsüzlerden birini taşıyan hecelerde bu ünsüzlerle beraber yanlarındaki ünlülerin de düşmesi, kaybolmasıdır: ağabey > âbi, ay oğul > ayol, pek iyi > peki, hastane > hastane…gibi. • Ünsüz Düşmesi Seslerin birbirleri ile olan ilişkileri esnasında kelimedeki ünsüzlerden birinin düşmesi olayıdır: alçak+cık > alçacık, sevdik+cek > sevdiceğim, ufak+cık > ufacık…gibi. • Tekleşme Aynı türden olan ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin düşmesidir: edebiyyat > edebiyat, hammâl > hamal, medeniyyet >medeniyet…gibi. Türk Dili - I

15. 6.2.3. Göçüşme (Yer Değiştirme) • Kelime içindeki iki ünsüzün birbiriyle yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan bir ses olayıdır. Bu ses olayına ağızlarda daha çok rastlanır: cereyan > ceyran, ekşi > eşki, kirpik > kirpik, yaprak > yaprak, köprü > köprü, memleket > melmeket, ödünç > öndüç, sarımsak > samırsak, öğretmen > örgetmen…gibi. Yazı dilinde ikinci şekillerin kullanılması yanlıştır Türk Dili - I

16. 6.2.4. Benzeşme (Asimilasyon) • Yan yana veya bir arada bulunan iki sesten birinin diğerine etki edip onu kendisine benzetmesi, seslerin aynı veya ortak özellikler kazanması olayıdır. Benzeşme olayı; derecesine göre, tam ve yarı benzeşme; yerine göre ilerleyici ve gerileyici benzeşme; benzeşen seslerin yakın ve uzaklıklarına göre yakın ve uzak benzeşme olarak sınıflandırılabilir: • Tam benzeşme: haste > hasta, o bir > öbür, gayri > gayrı, olsun > ossun… • Yarı benzeşme: hınbıl > hımbıl, anbar > ambar, panbe > pembe… • İlerleyici benzeşme: şemsiye > şemşiye, odunluk, odunnuk, ne ara > nere… • Gerileyici benzeşme: encir > incir, kise > kese, tarla >talla, heva > hava, eczacı > ezacı… • Yakın benzeşme: karanlık > karannık, geç-di > geçti, iğne > inne… • Uzak benzeşme: kıl ibik > kılıbık, naylon > laylon… Türk Dili - I

17. 6.2.5. Ses Değişmeleri • Ünlü Daralması Orta hecenin vurgusuz olması vey sesinin zayıflığından dolayı orta hecedeki geniş ünlünün daralmasıdır: başla-yor > başlıyor, bekle-yor > bekliyor, anlama-yor > anlamıyor, gözleyen > gözlü-y-en, ye-yor>yiyor, de-y-e > diye… • Ötümlüleşme (Tonlulaşma, Yumuşama) Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan "p, ç, t, k" ötümsüz seslerinin ötümlüleşerek "b, c, d, g" seslerine dönüşmesidir: çorap+ı > çorabı, genç+i > genci, kanat+ı > kanadı, konak+a > konağa, ağaç+ın > ağacın, mumt+um > umudum, güç+e > güce… • Benzeşmezlik (Aykırılaşma) Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başka bir sese dönüşmesi olayına denir: aşçı > ahçı, muşamma > muşamba, attâr > aktar, birader > bilader, berber > belber.. Türk Dili - I