ZABURZENIA W ROZWOJU PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYM. DEFICYTY ROZWOJOWE. POJĘCIE DYSLEKSJI I DYSGRAFII.

1. ZABURZENIA W ROZWOJU PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYM. DEFICYTY ROZWOJOWE. POJĘCIE DYSLEKSJI I DYSGRAFII. Opracowała: Monika Haligowska

2. ZABURZENIA FUNKCJI PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYCH niekorzystnie wpływają na naukę czytania i pisania, a konsekwencji na zdobywanie wiedzy. Trudności w pisaniu, czytaniu oraz innych czynnościach szkolnych Halina Spionekwyjaśnia w aspekcie zaburzeń psychoruchowego rozwoju dziecka. Proponuje nazywać dysleksją oraz dysgrafią wyłącznie takie trudności w czytaniu i pisaniu, które są spowodowane deficytami w rozwoju funkcji percepcyjno-motorycznych, obliczanymi w stosunku do wieku dziecka, a ocenianymi również do jego ogólnego poziomu umysłowego. (Spionek, 1973)

3. ZABURZENIA FUNKCJI PERCEPCYJNO-MOTORYCZNYCH • Objawy trudności w nauce czytania i pisania zależą • od rodzaju zaburzonych funkcji: wzrokowych, słuchowych • bądź kinestetyczno – ruchowych. • Zakłócenia rozwoju każdej pojedynczej funkcji w odmienny • sposób rzutują na naukę czytania i pisania. • Podstawowe funkcje percepcyjno-motoryczne stanowią • podłoże bardzo wielu procesów poznawczych i innych • funkcji, dlatego trudności w nauce czytania i pisania często • współwystępują z innymi trudnościami w nauce.

4. DEFICYTY ROZWOJOWE • inaczej dysfunkcje, parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego (m.in. funkcji wzroku, słuchu, mowy, ruchowo – kinestetycznych); • opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, • wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji. • Parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego • obejmują większy obszar czynności, np. motoryki, rozwoju • mowy. • Fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego • obejmują mniejszy obszar czynności, np. tylko motoryki rąk • lub tylko mowy czynnej.

5. DEFINICJA opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (USA) (1994r.) – cd. Trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju, ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu czynności pisania i poprawnej pisowni”. ( Bogdanowicz, 1996, s. 35 ).

6. DYSLEKSJA DEFINICJA opublikowana przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (USA) (1994r.) „Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych.

7. Definicja DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ obowiązująca w Polsce: „to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym, u których współwystępują zaburzenia funkcji percepcyjno – motorycznych, zaangażowanych w proces nabywania tych umiejętności. Bywają one również określane jako mikrodysfunkcje czy też fragmentaryczne zaburzenia lub deficyty rozwojowe” ( H. Spionek, 1965 ).

8. SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ • Zakłócenia funkcji percepcyjno-motorycznych i ich integracji wywołują specyficzne trudności w opanowaniu umiejętności czytania i pisania. • Dla wyróżnienia rodzaju poszczególnych trudności używa się następujących określeń w ramach szerokiego rozumienia terminu „DYSLEKSJA” (DYSLEKSJA ROZWOJOWA) • DYSLEKSJA • DYSORTOGRIAFIA • DYSGRAFIA • Zakres ww. trudności może byćwąski, gdy dotyczy tylkojednej funkcji uczestniczącej w procesie czytania i pisanialubszeroki, • gdy dotyczykilku funkcji jednocześnie.

9. SPECYFICZNE TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ: • DYSLEKSJA ROZWOJOWA: • DYSLEKSJA: specyficzne trudności w nauce czytania, • którym często towarzyszą trudności w pisaniu. • DYSORTOGRAFIA: specyficzne trudności w komunikowaniu • się za pomocą pisma, zwł. z opanowaniem zasad • poprawnego pisania (częste błędy ortograficzne). • DYSGRAFIA: trudności w opanowaniu właściwego • poziomu graficznego (czytelnego, kształtnego) pisma. • DYSKALKULIA: • zaburzenie w nauce liczenia u dzieci w normie intelektualnej. • (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000; Mihilewicz za 2001: Sillamy, 1994)

10. Dysleksja rozwojowa występuje u ok.10 - 15% populacji, z czego poważniejsze przypadki, to 2 - 4%. Dyskalkulia jest zjawiskiem o wiele rzadszym - dotyka od 3%- 7% ogółu. (Bogdanowicz, 2000)

11. Bezpośrednią przyczyną trudności o charakterze dyslektycznym jest nieharmonijny rozwój psychomotoryczny dziecka, tj. niektóre jego funkcje rozwijają się dobrze lub bardzo dobrze, a inne z wyjątkowym opóźnieniem - głównie te, które biorą udział w czytaniu i pisaniu oraz ich współdziałania.

12. Zaburzenia funkcji percepcyjno – ruchowych mogą dotyczyć: • percepcji wzrokowej, • percepcji słuchowej, • funkcji językowych, • motoryki ( małej i dużej) • integracji ww. procesów, • pamięci słuchowej, wzrokowej, ruchowej, • lateralizacji, • orientacji w schemacie ciała, kierunkach i przestrzeni • (J. Mickiewicz, 2002).

13. WCZESNE ROZPOZNAWANIE MOŻLIWOŚCI WYSTĄPIENIA SPECYFICZNYCH TRUDNOŚCI W UCZENIU SIĘ • Ryzyko dysleksji • termin stosowany wobec: • młodszych dzieci wykazujących wybiórcze zaburzenia • w rozwoju psychoruchowym, które mogą warunkować • wystąpienie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu; • uczniów, którzy napotykają na pierwsze, ale nasilone • trudności w nauce – pomimo inteligencji w normie, dobrze • funkcjonujących narządów zmysłu, właściwej opieki • wychowawczej i dydaktycznej w domu i szkole; • (Bogdanowicz, 2002, s.43)

14. Skala Ryzyka Dysleksji (SDR) autorstwa M. Bogdanowicz – narzędzie przesiewowe przydatne w praktyce pedagogicznej do wczesnego rozpoznawania możliwości wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się – dysleksji rozwojowej poprzez wykrywanie jej symptomów. • (Bogdanowicz, 2002, s. 96) • Z pomocą specjalistów dzieci ryzyka dysleksji powinny wyrównać opóźnienia rozwojowe jeszcze przed podjęciem nauki w szkole. • Skuteczność interwencji jest zależna od tego, • jak szybko zidentyfikujemy problem. • Dziecko ryzyka dysleksji nie musi stać się uczniem dyslektycznym.

15. RYZYKIEM DYSLEKSJI • są obciążone dzieci: • w rodzinach których występowały podobne • zaburzenia, • pochodzące z nieprawidłowej ciąży • oraz porodu, • te, które wykazują wszelkie opóźnienia • rozwoju. • (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

16. SYMPTOMATOLOGIA RYZYKA / DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ • Lista objawów wskazujących na niepokojące dysharmonie rozwoju. • WIEK NIEMOWLĘCY I PONIEMOWLĘCY • opóźnienie w rozwoju mowy i rozwoju ruchowym: późniejsze wypowiadanie prostych i złożonych słów, zdań, • słabo lub w ogóle raczkują, późno zaczynają chodzić, biegać, • mają trudności z utrzymaniem równowagi, • czasem stwierdza się u nich obniżony tonus mięśniowy, • mało zręczne manualnie, nieporadne w samoobsłudze, np. myciu • rąk, ubieraniu się, jedzeniu łyżką; nie próbują same rysować,

17. WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat • mała sprawność ruchowa: słabo biega, trudności z utrzymaniem • równowagi, niezdarne w ruchach, źle funkcjonuje w zabawach • ruchowych; • mała sprawność ruchowa rąk: niechęć do czynności • samoobsługowych, np. zapinania guzików, sznurowania butów; • źle trzyma ołówek, za mocno / za słabo go naciska podczas • rysowania; • słaba koordynacja wzrokowo – ruchowa: trudność sprawia mu • budowanie z klocków, niechętnie rysuje, nie umie narysować koła • jako 3- latek, kwadratu i krzyża jako 4- latek, trójkąta jako 5- latek; • opóźniony rozwój lateralizacji: brak przejawów preferencji jednej • ręki;

18. WIEK PRZEDSZKOLNY: 3 – 5 lat • zaburzenia rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci • wzrokowej ; przejawy: nieporadność w rysowaniu (rysunki bogate • treściowo, ale prymitywne w formie), trudności w składaniu • puzzli, wykonywaniu układanek; • opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, • trudności z wypowiadaniem złożonych wyrazów, budowaniem • wypowiedzi, z zapamiętywaniem nazw, wydłużony okres • posługiwania się neologizmami, zniekształcanie nazw • przez używanie niewłaściwych przedrostków; • można u nich rozpoznać niektóre pierwotne odruchy wrodzone, • które nie zanikają / nie ulegają przekształceniu; ich obecność • wskazuje na niedojrzałość CUN;

19. KLASA „O”: 6 -7 lat • obniżona sprawność ruchowa: słabo biega, skacze, trudności • z uczeniem się jazy na nartach, rzucaniem/chwytaniem piłki; • trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie • samoobsługi, np. używaniem nożyczek, widelca; • opóźnienie rozwoju lateralizacji: nadal jest oburęczne; • opóźnienie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni – ma • trudności ze wskazywaniem na sobie części ciała (prawe – lewe); • nie umie określić kierunku na prawo i na lewo od siebie • (np. droga na prawo, drzwi na lewo); • trudności z rysowaniem rombu, odtwarzaniem złożonych figur • geometrycznych, rysowaniem szlaczków;

20. KLASA „O”: 6 -7 lat • trudności z wyróżnianiem elementów z całości, z ich łączeniem, • z wyodrębnianiem szczegółów różniących dwa obrazki, • z odróżnianiem kształtów: podobnych (np. figur geometrycznych, • liter: m – n), identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni • (np. liter p-g-b-d); • trudności z poprawnym używaniem wyrażeń przyimkowych • wyrażających stosunki przestrzenne (nad – pod, za – przed); • wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów (np. sosa • lub szosza), błędy gramatyczne;

21. KLASA „O”: 6 -7 lat • trudności z zapamiętywaniem wiersza, piosenki, więcej niż • jednego polecenia w tym samym czasie; trudność • z zapamiętaniem nazw, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie; • trudności z zapamiętaniem dni tygodnia, pór roku, kolejnych • posiłków, szeregów cyfr; • trudności w różnicowaniu głosek podobnych (np. z-s, b-p, k-g) – • zaburzenia słuchu fonemowego; trudności z wydzielaniem sylab • i głosek ze słów, ich syntetyzowaniem – zaburzenia analizy i syntez • głoskowej i sylabowej; • trudności w orientacji w czasie, np. określaniu pory roku, dnia, • godziny na zegarze;

22. KLASA „O”: 6 -7 lat • trudności w nauce czytania: czyta bardzo wolno, głoskuje, nie • zawsze dokonuje poprawnej, wtórnej syntezy, przekręca wyrazy; • nie rozumie przeczytanego tekstu; • pierwsze próby pisania: częste pisanie liter i cyfr zwierciadlanie • oraz odwzorowywanie wyrazów, zapisując je od strony prawej • do lewej; • Współwystępowanie wielu ww. symptomów u dziecka • pozwala z większą pewnością przypuszczać, • że mamy do czynienia z dzieckiem „ryzyka dysleksji”.

23. WIEK SZKOLNY: I – III klasa • mała sprawność ruchowa całego ciała: trudności z nauczeniem • się jeździć na 2- kołowym rowerze, wrotkach, łyżwach, nartach; • obniżona sprawność ruchowa rąk: trudności w czynnościach • samoobsługowych związanych z ubieraniem się, jedzeniem itp.; • utrzymująca się oburęczność; • trudność z odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony, określenia • położenia przedmiotów względem siebie; • trudności koordynacji wzrokowo – ruchowej (oko-ręka): brzydko, • niechętnie rysuje, pisze, nie mieści się w liniaturze, zagina „ośle • uszy”, zbyt mocno przyciska ołówek, długopis; ręka szybko się • męczy;

24. WIEK SZKOLNY: I – III klasa • trudności z zapamiętywaniem (np. tabliczki mnożenia, wierszy), • zwł. sekwencji (nazw miesięcy, liter w alfabecie); • wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie • sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym; • trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z • opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci • wzrokowej: trudności z zapamiętaniem kształtu rzadziej • występujących liter, o skomplikowanej strukturze (F,H,Ł,G); • mylenie liter identycznych, ale inaczej położonych w przestrzeni; • popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów;

25. WIEK SZKOLNY: I – III klasa • trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane • z opóźnieniem rozwoju spostrzegania słuchowego dźwięków • mowy, pamięci słuchowej i mowy: mylenie liter odpowiadających • głoskom podobnym fonetycznie (np. z-s, w-f, d-t, k-g); trudności • z zapisywaniem zmiękczeń, mylenie głosek i-j, głosek nosowych • ą-om, ę-en, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, • podwajanie liter i sylab; pisanie wyrazów bezsensownych; • nasilone trudności podczas pisania ze słuchu (dyktanda); • trudności w czytaniu: wolne tempo, prymitywna technika • (głoskowanie lub sylabizowanie z wtórną syntezą słowa), błędy, • powolne i słabe rozumienie tekstu;

26. WIEK SZKOLNY: powyżej IV klasy • wolne tempo czytania, niechęć do czytania; • nieprawidłowa pisownia, liczne błędy ortograficzne; • trudności z zapamiętywaniem wierszy, terminów nazw, • np. miesięcy, dat, danych, numerów telefonu; przekręcanie • nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych; • trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej • percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej: geografii – zła orientacja na mapie, geometrii – rysunek uproszczony, • schematyczny, chemii – łańcuchy reakcji chemicznych; • trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej • percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: trudności • w opanowaniu języków obcych, biologia – opanowanie • terminologii, historia – zapamiętywanie nazwisk, nazw;

27. SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU • wolne tempo czytania, • słaba technika czytania: przedłużony etap głoskowania, • znaczna liczba błędów, charakterystyczny rodzaj błędów • (zależne od dysfunkcji, które są przyczyną tych trudności; • m.in. zmiana liter, opuszczanie liter, zmiana brzmienia, • nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów), • słabe rozumienie przeczytanego tekstu (nadmierna • koncentracja na technice obniża zrozumienie tekstu), • niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego, • brak zróżnicowania głosek zbliżonych fonetycznie, • problem z zróżnicowaniem wyrazów podobnie brzmiących,

28. SYMPTOMY DYSLEKSJI W CZYTANIU • gubienie lub dodawanie liter, zmiana ich kolejności podczas • czytania, • nieprawidłowe łączenie lub rozdzielanie wyrazów, • problemy z wymową bardziej złożonych i dłuższych wyrazów, • pomijanie przy czytaniu fragmentów tekstu lub ponowne • czytanie tego samego fragmentu, • czytanie bez modulacji głosu, z zastosowaniem intonacji • zdania oznajmującego, • rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych • (zgadywanie),

29. WCZESNE SYMPTOMY DYSGRAFII: • nieprawidłowe, kurczowe trzymanie długopisu w ręce • zaginanie kartek, tzw. „ośle uszy” • unikanie zadań wymagających pisania lub malowania • problemy z odróżnieniem wielkich od małych liter • trudności w pisaniu w liniaturze • problemy z narysowaniem prostej linii • szybkie męczenie podczas pisania

30. SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM • poziom graficzny pisma jest znacznie obniżony (nieczytelne • pismo) ; stan ten utrzymuje się długo, pomimo • wielokrotnego przepisywania tekstu i ćwiczeń, perswazji • i uwag o niestaranności; • niedokładność w odtwarzaniu kształtu litery (czasem brak • możliwości rozpoznania litery), literysą zdeformowane i brak • im pewnych elementów; niedopełnianie kształtu litery; • zmienia się położenie i kierunek liter w wyrazie, wyrazów • w zdaniu, pojawia się niewłaściwe zagęszczenie liter i ich • proporcji;

31. SYMPTOMY DYSGRAFII U DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM • mylenie liter podobnych (np.: b-d, l-ł-t); • nieprawidłowe połączenia liter lub jego brak; łączenie dwóch • liter w jedną; • pismo lustrzane; • niejednolity rozmiar liter; • mówienie na głos tego, co dziecko chce napisać; • niewłaściwe odstępy między wyrazami, brak podziału • na akapity, zmiana kierunku pochylenia wyrazów w tekście; • pomijanie istotnych elementów graficznych, takich jak • kropki, kreski i haczyki; • niejednolite pochylenia pisma; • trudności w rozplanowaniu graficznym tekstu na stronie;

32. SYMPTOMY DYSGRAFII U MŁODZIEŻY I DOROSŁYCH • problemy z przelewaniem myśli na papier • trudności ze zrozumieniem tekstu pisanego • problemy z gramatyką i składnią • rozdźwięk między tym, co dana osoba jest w stanie napisać, • a tym, co rzeczywiście wie (przy sprawdzeniu ustnym) • (Sawa, 1997; Mickiewicz, 2002; Skorek, 2007; )

33. Wykaz ww. objawów specyficznych trudności dzieci, u których występuje dysleksja rozwojowa pokazuje zmiany, jakie zachodzą wraz z wiekiem i kształceniem się dziecka. Uwidacznia się dynamika zmian objawów: pewne zaburzenia ustępują, np. od IV klasy często nie stwierdza się trudności w czytaniu, w pisaniu utrzymują się głównie błędy ortograficzne. Pojawiają się nowe symptomy i ich skutki, np. trudności w językach obcych. Jednoczesne występowanie wielu objawów wskazuje na zakłócenia rozwoju wielu funkcji i przyczynia się do nasilonych trudności szkolnych. (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

34. DIAGNOZĘ DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ • stawia się wówczas, gdy: • stwierdza się prawidłowy rozwój intelektualny (IQ w normie) • występują istotne opóźnienia rozwoju funkcji (słuchowo- • językowych, wzrokowo-przestrzennych, ruchowych • i integracji tych funkcji), stanowiących podstawę • do wykształcenia się umiejętności czytania i pisania • trudności w czytaniu i pisaniu objawiają się od początku • nauki szkolnej

35. DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ • jako specyficznych trudności w uczeniu się • ustala się, czy trudności w nauce czytania, w opanowaniu • poprawnej pisowni i poziomu graficznego pisma, występują • jednocześnie, czy w izolacji • o „specyficznych” trudnościach w uczeniu się czytania • i pisania orzeka się, gdy są one istotne: wyznacza się tu • granicę w postaci opóźnienia o 2 lata w stosunku do wieku • inteligencji, wieku życia (warunek ten nie jest powszechnie • akceptowany)

36. DIAGNOZA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ • jako specyficznych trudności w uczeniu się – cd. • rozpoznanie stawia się w przypadku, gdy trudności nie wynikają • z zaniedbań środowiskowych lub dydaktycznych • NIE ROZPOZNAJE SIĘ DYSLEKSJI, • gdy trudności w czytaniu i pisaniu • są jedynie wynikiem złego funkcjonowania narządów • zmysłów (niedosłuch, wada wzroku) lub skutkiem schorzeń • neurologicznych (epilepsja, mózgowe porażenie dziecięce) • należą do zespołu symptomów inteligencji niższej niż • przeciętna, upośledzenia umysłowego • są jedynie wynikiem zaniedbań środowiskowych • lub dydaktycznych • (Bogdanowicz, Jaklewicz, 2000)

37. LITERATURA: M. Bogdanowicz (1996). O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli. Lublin Wydawnictwo Popularnonaukowe Linea. M. Bogdanowicz (1996). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci – nowa definicja i miejsce w klasyfikacjach międzynarodowych. Psychologia Wychowawcza nr1. M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz (2000). Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksja rozwojowa) jako jednostka nozologiczna. Klinika Pediatryczna. Neurologia i Psychiatria Wieku Rozwojowego vol. 8 no 4. M. Bogdanowicz (2002). Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk Harmonia. J. Mickiewicz (2002). Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym. Toruń Dom Organizatora.

38. S. Mihilewicz (2001). Specyficzne trudności w uczeniu się matematyki – dyskalkulia rozwojowa w: (red.) S. Mihilewicz. Dziecko z trudnościami w rozwoju. Kraków Impuls. • B. Sawa (1997). Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa WSiP. • E.M. Skorek (red.) (2007). Terapia pedagogiczna. Tom I. Zaburzenia rozwoju psychoruchowego dzieci. Kraków IMPULS. • H. Spionek (1965). Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka.Warszawa PWN. • H. Spionek (1973). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa PWN.