Su ve elektrolit dengesi bozukluklarında kullanılan ilaçlar

Su ve elektrolit dengesi bozukluklarında kullanılan ilaçlar Doç.Dr.M.Kemal Yıldırım

1.Dehidratasyon durumlarında kullanılan sıvılar: • 1.%0.9’luk sodyum klorür solüsyonu: • 154 mEq/L sodyum ve 154 mEq/L klorür içerir. Fizyolojik serum veya salin diye adlandırılırsa da gerçekte fizyolojik bir sıvı değildir. • Na+ ve Cl- içeriği plazmanınkinin epey üstündedir; fakat ekstrasellüler sıvı ve alyuvarlar ile izoosmotiktir.

Fazla miktarda ve uzun süre fizyolojik salin verilirse hiperkloremi ve buna bağlı asidoz gelişir. • Böyle durumlarda asidozu önlemek için fizyolojik serumun, hacminin yarısı kadar 1/6 molar laktat solüsyonu ile karıştırılarak verilmesi tavsiye edilir.

İzotonik dehidratasyon hallerinin tedavisi için, özellikle Ca2+ ve K+ gibi spesifik iyonların eksikliğinden veya asid-baz dengesinin bozukluğundan şüphe edilmeyen olgularda tercih edilir.

2.%5’lik dekstroz solüsyonu: • Hipertonik dehidratasyon hallerinde, özellikle ağız yolundan su alamayan (komada olduğu gibi) hastalarda kullanılır. • Dekstroz (glukoz) vücutta metabolize edilip kaybolur ve serbest kalan su, ekstrasellüler ve intrasellüler sıvı kompartmanındaki eksikliği tamamlar. Primer su eksikliğinde, eksikliğin derecesine göre 3 litre veya daha fazla vermek gerekebilir.

3.%3 veya 5’lik sodyum klorür solüsyonu: • Hipertonik bir solüsyon olduğundan hipotonik tipteki dehidratasyon hallerinde kullanılır. • 4.Dengeli solüsyonlar: • Dengeli solüsyonlar, vücut sıvılarının elektrolit bileşimini taklit edecek şekilde, sodyum klorüre ilave olarak diğer elektrolitleri de içeren solüsyonlardır.

Ringer solüsyonu: • Sodyum klorür’e ilave olarak fizyolojik konsantrasyonlarda K+ ve Ca2+ içerir. Bir litre solüsyonda: • 8.6 g sodyum klorür • (145 mEq Na+ ve Cl-) • 0.3 g potasyum klorür • (4 mEq K+ ve Cl-) • 0.33 g kalsiyum klorür • (6 mEq Ca2+ ve Cl-) bulunur.

Ringer solüsyonu her ne kadar elektriksel bakımdan nötr ise de vücut sıvılarındakinden daha yüksek konsantrasyonda klorür içerdiği için vücutta hafif asidleştirici etkisi vardır. • Laktatlı Ringer solüsyonu: • Normal Ringer solüsyonunun hafif asitleştirici etkisini düzeltmek için sodyum laktat ilave edilmiş şeklidir.

Bileşimi aşağıdaki gibidir (litrede): • 6.0 g sodyum klorür • (103 mEq Na+ ve Cl-) • 0.3 g potasyum klorür • (4 mEq K+ ve Cl-) • 0.2 g CaCl2.H2O • (2.7 mEq Ca2+ ve Cl-) • 3.0 g sodyum laktat • (27.7 mEq Na+ ve laktat-)

Asidoz ve hipokalemi ile birlikte olan şiddetli diyare olgularında (kolera ve basilli dizanteri gibi) ve diğer asidoz+ hipokalemi durumlarında kullanılabilir. • İsolyte ve benzerleri: • Magnezyum klorür ve kalevileştirici olarak sodyum sitrat ile sodyum asetat içeren modifiye Ringer solüsyonudur.

Bileşimi aşağıdaki gibidir (litrede): • 5.0 g sodyum klorür • (85 mEq Na+ ve Cl-) • 0.75 g potasyum klorür • (10 mEq K+ ve Cl-) • 0.35 g kalsiyum klorür • (5 mEq Ca2+ ve Cl-)

0.31 g magnezyum klorür • (3 mEq Mg2+ ve Cl-) • 6.4 g sodyum asetat • (47 mEq Na+ ve asetat-) • 0.75 g sodyum sitrat • (8 mEq Na+ ve sitrat-)

5.Dekstroz ve sodyum klorür solüsyonu: • Dehidratasyon tedavisi için kullanılmak üzere dekstrozun %0.9’luk sodyum klorür solüsyonu içindeki %5’lik solüsyonu da yapılmıştır. • Bu solüsyon alyuvarlarla izotonik değildir.

Fakat vücutta dekstroz metabolize olup kaybolacağından ekstrasellüler sıvı kompartmanı üzerindeki etkisi %0.9’luk sodyum klorür solüsyonununki gibidir ve içindeki dekstrozdan dolayı besleyici değeri vardır.İntravenöz infüzyon şeklinde uygulanır.

Diğer bir dekstroz ve sodyum klorür solüsyonu, izotoniktir. %4 dekstroz ve %0.18 sodyum klorür (30 mEq/L Na+ ve Cl-) içerir. • Dehidratasyon tedavisinde i.v. İnfüzyonla kullanılır.

6.Oral rehidratasyon sıvıları: • Esas olarak, bebeklerde akut diyareye bağlı dehidratasyon halinde kullanılmak üzere çıkarılmış dengeli solüsyonlardır.Dünya Sağlık Örgütünün ve UNICEF’in tavsiye ettiği formül aşağıdaki bileşimdedir (g/L):

Madde g/L iyonlar-glukoz(mmol/L) • NaCl 3.5 Na+ 90 • NaHCO3 2.5 K+ 20 • KCl 1.5 HCO3- 30 • Glukoz 20 Cl- 80 • Glukoz 100

Bu formül belirtilen tuzların ve glukozun, verilmesi öngörülen sıvı hacmine uyan miktarlarının, içme suyunda çöülmesi ile hazırlanır. • Bazı modifikasyonları da yapılmıştır; bunlardan birine göre potasyum klorür %50 artırılarak 2.25 g/L miktarında konulur, bu hiperkalemi yapabilir.

2.Hiperhidratasyon durumları: • Dehidratasyonun aksi hiperhidratasyondur. Ekstrasellüler sıvı hacminin artması ile karakterizedir. Primer hiperhidratasyon (su zehirlenmesi), aşırı antidiüretik hormon verilmesi ya da vücutta aşırı veya uygunsuz salıverilmesi hallerinde görülür.

Bu hipotonik (hiponatremik) hiperhidratasyondur. • Tedavi için su alınması kısıtlanır. • Akut serebral belirtiler ortaya çıktığında 50-150 ml %5’lik sodyum klorür solüsyonu i.v. verilir.

3.Özgül iyonların düzeyinin değişmesi hallerinde kullanılan solüsyonlar: • Potasyum eksikliğinin düzeltilmesi için aşağıdaki sıvılar kullanılır: • 1.Potasyum klorür solüsyonu: • İzotonik potasyum klorür solüsyonu %1.14’lüktür. Acil durumlarda 5 ml/dk hızını geçmemek koşuluyla yavaş intravenöz injekte edilebilir.

Potasyum klorür’ün %5’lik glukoz solüsyonu içindeki %0.2 veya %0.3’lük solüsyonu da sık kullanılır. • Ayrıca 1 litrelik başka bir solüsyona potasyum klorür katmak için kullanılan ve %15 oranında potasyum klorür içeren 10 ve 20 ml’lik ampulleri de vardır, bunlar hafif asidik solüsyonlardır.

2.Potasyum fosfat solüsyonu: • 20 ml’de 60 mEq potasyum içeren ve mono ve dibazik potasyum fosfat karışımı ile hazırlanmış ampul halinde bulunur. 100 ml %5’lik dekstroz solüsyonu içine ilave edilerek kullanılır.

Tamponlayıcı etkisi de vardır. • Asidoz hallerinde tercih edilir. • Şişe içinde 5 kısım dibazik ve 1 kısım monobazik potasyum karışımından steril olarak toz halinde 2.5 g içeren preparatlar da kullanılabilir.

3.Potasyum asetat: • 20 ml’de 40 mEq potasyum içeren ampuller halinde bulunur. • 1000 ml %5’lik dekstroz içine ilave edilerek kullanılır. Bu solüsyon, fosfat ve klorür retansiyonu olan asidoz hallerinde tercih edilir.

4.Darrow solüsyonu: • Dengeli bir potasyum solüsyonudur. Bir litresinde: • 2.7 g potasyum klorür • (35 mEq K+ ve Cl-) • 4.0 g sodyum klorür • (60 mEq Na+ ve Cl-) • 5.9 g sodyum laktat • (53 mEq Na+ ve laktat-) bulunur.

Darrow solüsyonu intravenöz yoldan verilir. • Potasyum kaybı ile metabolik asidozun bir arada bulunduğu, bebeklerin diyaresinde tercih edilir. • 5.Oral potasyum: • Potasyum klorür ve glükonat ağız yolundan da verilebilir. • Tabletleri, ince barsak mukozasındaki temas yerinde erozyona, ülsere ve nedbeleşme sonucu stenoza neden olur. Bu nedenle solüsyon halinde içilmesi tavsiye edilir.

Hiperkaleminin tedavisinde kullanılan ilaçlar şunlardır: • 1.Kalsiyum solüsyonu: • Kalsiyum iyonu, hiperkaleminin kalp üzerindeki toksik tesirlerini hızlı bir şekilde antagonize eder. • Bundan dolayı, hiperkalemi halinde, kalemiyi normale düşürmeye yönelik uygulamalara başlarken,bu önlemler etkisini gösterene kadar kalbi korumak veya aritmileri düzeltmek için, %10’luk kalsiyum glükonat solüsyonundan 10 ml i.v. İnjeksiyonla verilir.

2.Hipertonik glukoz solüsyonu+insülin: • %20’lik solüsyon halinde intravenöz yoldan yavaş olarak (en az 1 saat içinde) 60-100 g glukoz verilir. Bununla birlikte kan glukoz konsantrasyonunu normal düzeyde tutmak için, ciltaltından veya intravenöz yoldan 20-30 Ü kristalize insülin injekte edilir.

İnsülin miktarı 2-3 g glukoz için 1 ünite olarak hesaplanır. • İnsülin, çizgili kas ve karaciğer hücreleri tarafından potasyum uptake’ini artırarak, potasyumun ekstrasellüler mesafeden intrasellüler mesafeye geçişine neden olur.

3.Sodyum bikarbonat solüsyonu: • İntravenöz yoldan solüsyon halinde 50 mEq kadar sodyum bikarbonat yavaş olarak infüze edilir. • Kan pH’sinin her bir 0.1’lik yükselmesi kalemiyi 0.6 mEq/L düşürür. • Aşırı sodyum yüklenmesinden ve metabolik alkalozdan kaçınmak için dikkatli olmak gerekir.

4.Sodyum polistiren sülfonat (Kayexalate): • Sülfonik tipte bir katyon değiştirici reçinedir. • Sodyum tuzu şeklinde olduğundan, bu tip reçinelerin fazla asidik özelliğini göstermez. • Bir gramı, 1 mmol potasyum bağlar ve buna karşılık 2-3 mol sodyum salıverir.

5.Adrenalin: • Adrenalin ve hücrelerin β2 reseptörlerini aktive eden diğer sempatomimetik ilaçlar, K+’un kandan çizgili kas hücrelerine geçişini artırarak hiperkalemiyi düşürürler. Ancak yan tesirleri nedeniyle rutin olarak kullanılmazlar. • 6.Peritoneal diyaliz veya hemodiyaliz: • Potasyumu vücuttan uzaklaştırmak için son çare olarak yapılabilirler.

Kalsiyum eksikliğinde kullanılan ilaçlar şunlardır: • 1.Kalsiyum glükonat: • Ağızdan, i.m. veya i.v. verilebilir. • İnjeksiyonluk solüsyonu %10’luktur. • İ.v. injeksiyonu yavaş olarak yapılmalıdır. • Kalsiyum solüsyonlarının hızlı i.v. İnjeksiyonu kalbin sistolde durmasına neden olabilir.

2.Kalsiyum klorür: • Solüsyonu irritandır ve vücutta asitleştirici etki yapar. • Sadece ağız yolundan kullanılır, injekte edilmez. • 3.Kalsiyum fosfat: • Dibazik ve tribazik kalsiyum fosfat karışımı veya kalsiyum fosfat ve glukonat karışımı şeklinde,

Ağız yolundan kalsiyum ve fosfat vermek için kullanılır. • Ayrıca kalsiyum fosfatların antiasid etkisi vardır. • Kalsiyum eksikliğine karşı kullanılan müstahzarlara kalsiyum absorpsiyonunu artırmak için D vitamini de ilave edilebilir.

Hipomagnezeminin tedavisinde kullanılan ilaçlar: • Hipomagnezeminin tedavisi için tavsiye edilen dozlam kliniklere göre değişiklik gösterir. • Magnezyum tedavisinde magnezyum, %50’lik MgSO4 (2.1 mmol Mg2+/ml) solüsyonu şeklinde parenteral verilir.

Magnezyum sülfat injeksiyonuna eklampsi, lokal beyin ödemi ve tetanus gibi nedenlere bağlı olan konvülsiyon hallerinde de başvurulabilir. • Bronşiyal astma nöbetini de düzeltebilir. • Magnezyumun antikonvülsan etkisi, kısmen, beyinde glutamat NMDA reseptörlerini bloke etmesine bağlıdır.

Hipermagnezeminin tedavisinde kullanılan ilaçlar: • Hipermagnezeminin tedavisi için furosemid ile zorlu diürez (i.v. Furosemid+ fizyolojik sıvı infüzyonu) ve semptomatik tedavi uygulanır.

İnjeksiyonla uygulanan magnezyumun aşırı miktarda verilmesi sonucu ortaya çıkan akut zehirlenmenin antidotu kalsiyum tuzlarıdır. • Bu durumda genellikle kalsiyum glukonat solüsyonu kullanılır ve yavaş olarak i.v. İnjekte edilir.

Su ve elektrolit dengesi bozukluklarında kullanılan ilaçlar