E Drejta Romake

1. E DrejtaRomake Jus Romanorum

2. JUS QUOD AD PERSONASPERTINET,JUS QUOD AD RES PERTINET, JUS QUOD AD ACTIONES PERTINET E DREJTA PERSONALE, E DREJTA PRONËSORE DHE E DREJTA KONTESTUESE

3. E DREJTA STATUSORE Jus quod ad personas pertinetapo e drejtaqëipërketpersonit (e drejtëpersonale), ështëndarënëdygrupethemelore: • Në rregulla juridike që rregullojnë çështjet e zotësisë juridike dhe të veprimit të subjekteve të drejtësisë si pjesëmarrës në jetën publike dhe private të Romës dhe që zhvillohet jashtë kuadrit të familjes. • Në rregulla juridike që rregullojnë pozitën juridike të personave të ndryshëm brenda familjes romake.

4. E drejtapersonale Ngakyaspektedhe sot e drejtapersonalendahet: • e drejtastatusore • e drejta familjare Zotësia juridike dhe e veprimit: • CAPACITASJURIDICA-zotësiapër të qenëtitullari të drejtavedhedetyrimeve • CAPACITAS AGENDI-zotësiapër t ndërmarrëveprime

5. Zotësiajuridike e qytetarëveromakë(status civitatis) Status civitatisftohej me: • të lindur, (jus sanguinis)ose • natyralizim, (naturalisatio) Të drejtën e jetësdhe të statusit të qytetaritromak e fitoninmadjenëçastin e lindjesfëmijët e martesëssëqytetaritromak me qytetarenromake, fëmijëtjolegjitimë të qytetaresromake, sidhefëmijët e lindur të gruas, e cilanëmomentin e lindjesgjendejnëskllavëri, dheqëgjatëkohëssaishteshtatzanëgëzonte të drejtatqytetare bile pakkohë, (favor libertatis).

6. Jus connubii Kishteraste të rradhakurfëmijailidhuriqytetaresromake, qëishte e martuar me ndonjëpelegrinicilinukgëzontejus connubii, merrtepozitën e peregrinit. • Zotësia juridike e fëmijës së lindur niste në momentin e përfundimit të lindjës. • Personatqënuklindninsiqytetarë të Romës, mundtafitoninstatusin e qytetaritromaknëpërmjet të tëashtuquajturitnatyralizim.Natyralizimimund të ishteprivatosepublik.

7. Natyralizimimund të ishteprivatosepublik Natyraizimi privat, i personave të lindur pa status qytetari i lejohej çdo paterfamiliasi apo shefit të familjes romake me adoptim(marrë fëmijën dhe e bëj djalë a vajzë në shpirt) të personave alienijuris,ose nëpërmjet të adrogimit të personave suijuris. Efekt tënatyralizirnit kishte lirimi nga skllavëria.

8. Natyralizimipublik Natyralizimipublik/ me vendim të organeveshtetërore (konsujve, pretorëve, drejtuesve të provincave, princepsitdheperandorit), mund të ishteoseirregulltoseijashtëzakonshëm. • Natyralizimiirregullt u lejohejpersonaveqëiplotësoninkushtet e parashikuara, kushtetishinmë të butapërpersonatnëpozitalatinësh, dhepakmë të ashprapërpersonatnëpozitaperegrinësh. • Natyralizimiijashtëzakonshëm u lejohejoseindividëveqëkishinmerita të jashtëzakonshmepërRomënosetërëqytetevedhedisapopujve.

9. Përmbajtja e statusit të qytetarit Romak Marrënëpërgjithësi, gjatëzhvillimitteshtetitromakdolënnjëvargautorizimeshpubliko-juridikedhe private-juridike. • Jus conubi, ose e drejtapërtëlidhurmartesë, • Jus commerci, ose drejta për përdorur institucionete të drejtësromake. • Jussuffragii, ose e drejta aktive e votës, si e drejtë e veçantë e qytetarëveromakë. Kjokonsiderohejedhe e drejta e të ashtuquajturëstrianomina.

10. Kufizimet e zotësisë juridike të qytetarëve romakë Përveçkufizimeve të zotësisëjuridike të shtresave, ekzistoninedhekufizimet e veçantanëpërmjet të tëcilavebrendia e të drejtëssëqytetarittekategorive të caktuara të personaveapoqytetarëveindividualë, bëhejedhemë e ngushtë. Ekzistonin kufizimet e përgjithshme për gra, për personatalieni juris dhe për paganë,për heretikë. Gratë ishin përherë gati, pa asnjë të drejtë të pjesëmarrëjs aktive në jetën politike.

11. Alienijuris Personatalienijuris,apopersonatqëjetoninnënpushtetin e shefit të familjes, nëseishinmeshkuj të rritur (puberes), gëzonin të gjitha të drejtatpolitikë të rendit të tyreshoqëror, mirëpogjatëjetëssëshefit të familjes, gjerënë të drejtënklasike, nukkishin jus commerci. Prejperiodësklasike e këndejjunjohgradualishtedhekjo e drejtëpormëkufizime.

12. In mancipio / auctorati • Personat in mancipio,ishin personat alieni juris të cilët patrer familias i shitnin nëpërmjet të mancipimit, zakonisht gjatë kohës sënjë lustrimi (koha prej 5 vjetësh), me kusht që prejmancipatarittë cilit ja kishin shitur, të merrnin kundërshpërblimin për punën qëdo të kryenin personat in mancipio në shtëpinë e patronit të ri. • Auctorati(gladiatores) ishinpersonatqëibetoheshinorganizatorittëlojravepublike se do tëluftojnësipasurdhërittëtijdhesipastëgjitharregullavetëluftëravegladiatore.

13. ad hosteredempti Kufizime të pozitësjuridike të atyreqëishinnxjerrëngarobëria (ad hosteredempti). Këta e paguaninshumëparash. Romakuinxjerrëngarobëriagjendejnëpozitëshumë të ngjashme me pozitën e personave in mancipio.  • Rastettjeratëhumbjessëdisatëdrejtave-civileparashikoheshinsisanksionpërshkaktësjelljessëdisapersonave e cilasipasvlerësimittëopinionitpublikosesipasdispozitavekategorikejuridikeshënohej e palejueshmedhe e pandershme.

14. Kategoritë e tjera • Personaeintestabiles, ataqë kishinrefuzuar të dëshmonin atë qëkishin dëgjuar, dhe jus commerci-in e kishinmjaft të kufizuar. • Nota censoria, qytetarëttë cilët me sjellje morale apo nga moskujdesi ndaj pasurisë shtetërore shmangeshin nga pikëpamjet e drejta të moralit dhe të detyrimeve. • Persona infamë,(tëpandershëm) konsideroheshinqytetarët që kishin bërë ndonjë punë tëpahijeshme në bazë të sëcilës ipso jure, me vendimin e gjyqitishinnjollosur, si të pa denjëpërdisa të drejta.

15. Infamiajuris sipasinfamiajurispersonat e pandershëm humbisninautorizimet publiko-juridike. Ndahejnë: • Infamiaimmediataosepandershmëriadirektebëhej ipso jure nërastetëbankrotimittërremë, tëbigamisë, tërimartesëssëgruasparakalimittëafatit, tëparashikuarpërzietj. • Infamiamediataosepandershmëriaindirekteishtepasojë e vendimitpërdeliktetsidhepërvendimetngamarrëdhënjet e tutorisë.

16. Humbja e zotësisë juridike Statusiiqytetaritromakhumbtepërshkak të vdekjes: • NATYRORE apo • CIVILE.

17. Vdekja natyrore Vdekja natyrore, vinte kur shuheshin shenjat e fundit të funksioneve fiziologjike të organizmit të njeriut. Megjithatë, në rastet e trashëgimitzotësia juridike e të vdekurit (de cujusit)vazhdontegjersatrashëgimtarët e thirrurnërregull, të mos e pranonin, trashëgimin.

18. Vdekjacivile Vdekjacivile,apohumbja e të drejtavecivile të personit të caktuarmund të shkaktohejnganjëvargitërëngjarjesh a fakteshjuridikerelevante të cilatnë të drejtënromake u ndanënëdygrupethemelore: • Nëfakteqësillnincapitisdeminutio maximaosehumbjen e statusittëqytetaritdhelirinë, dhe • Në fakte që sillnin capitis deminutio mediaose humbjen e statusit të qytetarit pa e humbur lirinë.

19. capitisdeminutio maxima capitisdeminutio media • Capitis deminutiomaximabëhej kur qytetariromak zihej robnga ana e armikut, kur qytetari romak shitej në skllavërisi dhe në rast të shqiptimit të dënimeve të përjetshme mepunë në xeheroreose me luftë me bisha. • Capitis deminutio mediabëhej kur qytetari romak transferohejnë një komunë latine apo peregrine, kur kalonte në anën e armikutetj. Rikthimiistatusit të qytetarit, institucioni: jus postlimini, lejohej ekskluzivisht me vendimin e organeve kompetente shtetërore.

20. Zotësiajuridike e latinëvedheperegrinëve (slatuslibertatis) • a) Latinët,të drejtën e qytetarit e fitonin kur transferoheshin në Romëme kusht që në komunën e tyre të lindnin bile një djalë. Ata kishin tëdrejtë tëpërdorninvetëm jus commerciose të drejtën që në transaksionet pronësore të përdornin juriscivilis. • b) Peregrinët, mënyra themelore që peregrinët të fitonin statusin e qytetarit, ishte mëshira (beneficium) e organeve shtetërore romake.

21. Pozitajuridike e skllevërve, SERVI Njëra nga rregullat themelore të së drejtës romake thoshte: servile caput nullum jus habet, skllevërit nuk kanë kurrëfarë të drejtash. Skllevërit nuk trajtoheshin si njerëz, porsiRESaposisende qëflasin. Si objekte të drejtësisë, skllevërit gjendeshin nën pushtetine pakufizuar të patronit. Burimet e skllavërisëishin: • robërit e luftës, • skllavërimiivetëqytetarëve, (përmospërmospërmbushjetedetyrimeveushtarake,shpallja e personit që nuk i kishin kryer në mënyrë lojale dhe me kohë detyrimet kontraktuese etj).

22. Ndërprerja e skllavërisë • Vdekja, ishte ngjarjenatyrore juridikisht relevante ë cila e anulonte marrëdhënjen skllavërore. Skllavëria mund të shuhej edheme disa fakte të tjera relevante juridike: • Ikja e sllevërvengaterritoriRomak, • Lirimiiskllevërve, që: - tregonin dhe zbuloninvrasësit e patronëve të tyre, - lirimiiskllevërve të vjetër dhe të sëmurëdhe - skllevërit që kishin merita të veçanta për Romën. • manumissio testamento, lirimi vullnetariskllevërve:, sipas dëshirës së fundit apo testamentit, dhemanumissiocensu, evidentimi i skllavit nëregjistër siobligues ushtarak dhe tatimor.

23. Veprimet e personavefizikë Çdo person fizik të cilitinjihejzotësiajuridike(capacitasjuridica)nukkishteedhezotësinë e veprimit(capacitasagendi)apozotësinëqënëemër të tijdhepërllogari të tij të lidhtepunëjuridike e qëpersonalisht të përgjigjejpërveprimet e bëraantiligjore (deliktet). Mungesa e zotësisësëveprimitzëvendësohej me: • Institucionin e TUTORISE, te ata persona të cilët natyrisht as që mund të ishin të zot të vepronin (të miturit dhe gratë)dhe me, • Insitucionin e KUJDESTARISE tepersonat të cilëtduhejkishinzotësiveprimi, mirëpokëtëcilësi e kishinhumburpërshkak të metavepersonale (personat të çrregulluarpsikikisht, batakçinjtë, personat me të meta seriozefizikeetj).

24. Kufizimet e zotësisësëveprimit të tëmiturve • Si të mitur ose impuberestrajtoheshin të gjithë personat meshkuj dhe femëra që nuk kishin mbërrijtur shkallën e pubertetit apo të pjekurisë seksuale. • Pjekurinë seksuale apo pubertetin e çdo personi mashkull duhej vërtetuar individualisht, ndërsa për femra ekzistonte supozimi juridik se piqen në pikëpamje seksuale kur mbushin moshën 12 vjecare dhe që nëatë moment bëhen të afta për martesë.(nubiles, viripotentes).

25. Impuberes/ të miturit • infantes, gjernë 7 vjet. Nëkohën e infanciasnukkishin fare zotësiveprimi. • impuberesinfantiamajores, pas 7 vjetëve të jetës, të mituritpërbëningrupin e personave të quajtur (personat e mitur të dalëprejfëminisë). Zotësia, juridike e impuberesinfantiamajoresishte e kufizuar: të drejtë të lidhninpunëjuridike me të cilatpërmirësoninpozitën e tyreekonomikendërsanukkishinzotësiveprimipërpunëtjuridike me të cilat do takeqësoninpozitën e tyre. Nëpikëpamjepenalo-juridikedhedeliktorenukpërgjigjeshininfantesdhe të miturite vegjël.

26. Kufizimet e zotësisë sëveprimit tëfemrave FEMRAT SUI JURIS, pas plotësimit të moshës dymbëdhjetëvjeçare liroheshin hga tutoria mbi të miturit. Kjo nuk dotë thoshte se në atëmoment fitonin zotësirnë e plotë të veprimit. Femrat ngelnin me zotësitë kufizuar veprimi dhe hynin nën pushtetin e tutorit mbi gratë madhore tutor mulierum.Kjo zgjidhje e së drejtës romake ishte fryt ipikëpamjes primitive se gratë janë tëpaafta për ta kuptuar rëndësinë e veprimeve të veta, mirpo ne perodënpostklasikegratë u barazuan me meshkujt.

27. Kufizimet e zotësisësëveprimit të personave me të meta psikike morale dhefizike Personatfizikë të ngelurmbrapanëzhvilliminpsikikpëraqsanukmund të kuptoninrëndësinë e veprimeve të tyre, nësekjogjendje e tyrepërcillej me shenja të dukshme të: marrëzisë , dementia, amentia, ose të molisjes, furor, zhvisheshinngazotësia e vëprimitgjatëkohëssësëmundjes. Kurçrregullimet e këtyreperlonaveshfaqeshinkohë pas kohe, nëkohën e qetësimit(lucidaintervalla)kishinzotësi të plotëveprimi.

28. Kufizimet e zotësisë së veprimit të personave më të rinj se 25 vjeç • Meshkujtmund të fitoninzotësinë e plotë të veprimitkurmbushnin 20 vjeçare. • Femrat (gratë), kufiriiposhtëmishtenëraste të rrallamosha 18 vjeçare. • Batakçinjtë, zotësi të kufizuar veprimi kishin të ashtuquajturit batakçinjtë oseprodigjitë, apo personat që pa arsyeshkapërderdhnin trashëgimin egjyshit dhe kështu rezikonin ekzistimin e familjes.

29. ZOTËSIA JURIDIKE DHE ZOTËSIA E VEPRIMIT PERSONAVE JURIDIKË Personat juridikësipasdrejtës romake: • bashkësitë e njerëzve • masat e sendeve të cilëveu njihej statusi që të ishin titullarë të të drejtave dhe detyrimeve (zotësia juridike, subjektiviteti juridik) dhe që me ndihmën e organeve të tyre të shprehnin vullnetin duke hyrë në marrëdhëniet juridike midis tyre dhe me personat juridikë (zotësia e veprimit). Teoria e personave juridikënuk ishte përpunuar në të drejtënromakeqëngakoha e lashtë, as nëkohënklasike, dhe as nëkohënpostklasike.

30. ?Pyetjedhepërgjigje