Robert Guzik Urząd Regulacji Energetyki

1. Robert Guzik Urząd Regulacji Energetyki Liberalny rynek energii elektrycznej w Polsce: uwarunkowania prawne i instytucjonalne Warszawa, wrzesień 2005

2. Zagadnienia • Co oznacza liberalizacja rynku energii elektrycznej ? • Na czym ona polega ? • Jakie są jej cele ? • Jak działa prawidłowo skonstruowany rynek ? • Uwarunkowania prawne • Regulacje wspólnotowe • Prawo krajowe • Uwarunkowania instytucjonalne • Przeszkody w drodze do uwolnienia rynku • Jak je usunąć? • Kto ma to zrobić?

3. Co oznacza liberalizacja rynku … ? • Zerwanie z tradycyjnym, zmonopolizowanym modelem świadczenia usług elektroenergetycznych (dostaw energii elektrycznej) przez przedsiębiorstwa pionowo zintegrowane • USA i Ameryka Pd – public utilties – prywatne przedsiębiorstwa działające na podstawie udzielonego przez władze prawa wyłączności • Reszta świata – monopol państwowy • Ograniczenie lub wycofanie się władz z aktywnej roli w gospodarce energetycznej na rzecz funkcji regulacyjnej

4. Co oznacza liberalizacja rynku …(2) ? Głównym elementem liberalizacji rynku energii jest nałożenie na sieciowe przedsiębiorstwa energetyczne obowiązku publicznego polegającego na udostępnianiu własnej infrastruktury sprzedawcom (w tym wytwórcom) i odbiorcom Zasada dostępu do sieci (TPA) • stanowi ograniczenie praw majątkowych i ingerencję władz w swobodę działalności gospodarczej, ale • umożliwia konkurencję tam, gdzie jest ona możliwa i pożądana oraz • ogranicza negatywne skutki monopoli, w tym pionowo zintegrowanych (zapobiega dyskryminacji tańszych - obcych źródeł na rzecz droższych - własnych)

5. Co oznacza liberalizacja rynku …(3) ? Oczekiwane efekty liberalizacji to: • Poprawa funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych - trwale nieefektywnych • Szansa na tańszą energię dla odbiorców • Wzrost innowacyjności • Likwidacja lub modyfikacja polityki subsydiowania • Zachęta dla kapitału prywatnego • Zapewnienie napływu kapitału w ilości zapewniającej bezpieczeństwo energetyczne • Rozwój infrastruktury sieciowej • Eliminacja zjawisk o charakterze patologicznym – m.in. kradzieże i brak płatności za energię

6. Co oznacza liberalizacja rynku …(4)? Liberalizację rynku energii przeprowadza się też w celu: • uzyskania pomocy przez państwo lub wypełnienia przyjętych zobowiązań • realizacji szerokich rządowych programów restrukturyzacji gospodarki Środkiem do osiągnięcia oczekiwanych efektów jest właściwa – rynkowa - wycena energii elektrycznej łącznie z usługą jej dostawy - i to powinien być główny cel liberalizacji

7. Co oznacza liberalizacja rynku …(5)? Schemat rynku energii z udziałem dużych odbiorców wytwórca wytwórca wytwórca System przesyłowy Rynek hurtowy Dystrybutor Duży odbiorca Dystrybutor Duży odbiorca Odbiorcy Odbiorcy

8. Co oznacza liberalizacja rynku …(6)? Jak działa prawidłowo skonstruowany rynek ? 4th Benchmarking report KE : Tylko na rynkach nordyckim i brytyjskim otwarcie rynku jest efektywne - nie występują poważne bariery rozwoju konkurencji • ponad 50% dużych odbiorców przemysłowych (ang. large industrial users) zmieniło sprzedawcę • w Anglii/Walii i Norwegii ponad 50% małych odbiorców innych niż gospodarstwa domowe zmieniło sprzedawcę (ang. small commercial users) • prawny rozdział obrotu od działalności sieciowej (Norwegia, Szwecja, Anglia i Walia), najczęściej wyodrębnienie własnościowe • brak kontroli cen dla odbiorców komunalno-bytowych (Szwecja, Anglia i Walia)

9. Co oznacza liberalizacja rynku …(7)? Jak działa prawidłowo skonstruowany rynek ? • Wielu kupujących (udział dużych odbiorców) z możliwością reakcji na zmiany cen (opomiarowanie !) • Normalną praktyką jest negocjowanie przez dużych odbiorców przemysłowych warunków umów ze sprzedawcą • Odbiorcy otrzymują zróżnicowane pod względem strukturyi okresu obowiązywania oferty zakupu energii (stałe lub zmienne ceny, zindywidualizowane warunki dostaw) • Płynny rynek hurtowy generuje ceny o przejrzystej strukturze (przyczyny fluktuacji cen powinny być widoczne) • Rozwinięte rynki terminowe i zarządzanie ryzykiem

10. Uwarunkowania prawne liberalizacji … Regulacje wspólnotowe- Dyrektywa 2003/54 Preambuła: • Strategia Lizbońska - wezwanie do przyspieszenia liberalizacji elektroenergetyki • Swobody gwarantowane obywatelom przez Traktat: • swobodny przepływ towarów, • wolność świadczenia usług, • prawo do swobodnego przepływu osób możliwe są tylko w warunkach w pełni otwartego rynku, zapewniającego wszystkim konsumentom swobodny wybór sprzedawców, a wszystkim sprzedawcom swobodną dostawę dla własnych odbiorców

11. Uwarunkowania prawne … (2) Regulacje wspólnotowe- Dyrektywa 2003/54 Preambuła • Aby zaistniała konkurencja, dostęp do sieci musi być wolny od dyskryminacji, przejrzysty i rzetelnie wyceniony • W celu zapewnienia efektywnego i wolnego od dyskryminacji dostępu do sieci wskazane jest, aby działalność operatorów systemów dystrybucyjnych i przesyłowych prowadzona była przez prawnie odrębne podmioty, tam gdzie istnieją pionowo zintegrowane przedsiębiorstwa (z zastrzeżeniem, że wyodrębnienie prawne nie oznacza własnościowego, ale wiąże się z zapewnieniem niezależności osób odpowiedzialnych za podejmowane decyzje)

12. Uwarunkowania prawne … (3) Regulacje wspólnotowe- Dyrektywa 2003/54 Art. 3 • ust. 5…Państwa Członkowskie spowodują, że uprawnieni odbiorcy będą mogli rzeczywiście zmienić sprzedawcę Art. 20 • ust. 1 Państwa Członkowskie powinny zapewnić wdrożenie zasady dostępu stron trzecich do sieci przesyłowych i dystrybucyjnych na podstawie publikowanych taryf, ..., stosowanych obiektywnie i bez dyskryminacji wobec użytkowników systemu (taryfy lub metodologie - zatwierdzane i publikowane przed wejściem w życie) • ust. 2OSP lub OSD może odmówić dostępu do sieci w przypadku braku odpowiednich zdolności przesyłowych (wyłącznie!) - (obowiązek podania informacji o koniecznych przedsięwzięciach w celu ich zwiększenia)

13. Uwarunkowania prawne … (4) Prawo krajowe– ustawa – Prawo energetyczne • Dostęp stron trzecich do sieci (art. 4 ust. 2) • Organ Regulacji (Prezes URE): • rozstrzyga spory dotyczące m.in. odmowy zawarcia umowy przesyłowej lub dystrybucyjnej (art. 8 ust. 1) • zatwierdza IRiE sieci przesyłowej i dystrybucyjnych w zakresie bilansowania systemu i zarządzania ograniczeniami systemowymi (art. 9g ust. 7 i 9) • może zwolnić przedsiębiorstwo energetyczne z obowiązku przedstawiana taryf do zatwierdzenia, cofnąć udzielone zwolnienie (kontrola rynku); przesłanki podjęcia decyzji o zwolnieniu określa ustawa (art. 49)

14. Uwarunkowania prawne … (5) Prawo krajowe– ustawa – Prawo energetyczne • wyznaczenie OSP (PSE - Operator S.A.) - odpowiedzialnego za przesył energii w sieciach wysokich napięć oraz bezpieczeństwo systemu (decyzja Prezesa URE z 28 lipca 2004 r.) • „uskarbowienie” OSP • 1 lipca 2007 r. : • ostateczny termin wydzielenia OSD – odpowiedzialnych za dystrybucję energii w sieciach średnich i niskich napięć – ze spółek dystrybucyjnych • data pełnego otwarcia rynku

15. Uwarunkowania instytucjonalne • wytwarzanie energii elektrycznej • około 120 koncesjonowanych wytwórców (w tym 12 elektrowni lub zespołów elektrowni, 18 EC lub zespołów EC) • udział wytwórców w wolumenie sprzedaży energii w 2004 r.: • największy wytwórca - 38,76%, • 3 najwięksi wytwórcy - 65,54% • zwolnienie z taryfowania • przesyłanie energii • naturalny monopol sieciowy • szeroki zakres regulacji, m.in. w zakresie: • koncesjonowania • zatwierdzania taryf • zatwierdzania zasad wymiany transgranicznej • uzgadniania planów rozwoju sieci • zatwierdzania IRiESP (w części dotyczącej zasad bilansowania i zarządzania ograniczeniami)

16. Uwarunkowania instytucjonalne (2) • dystrybucja energii elektrycznej • naturalne monopole sieciowe o zasięgu lokalnym – 14 spółek dystrybucyjnych oraz tzw. energetyka przemysłowa • zakres regulacji – podobny jak w przypadku działalności przesyłowej • brak prawnego rozdziału działalności dystrybucyjnej i obrotowej (wyłącznie rozdział księgowy) ↔ brak niezależnych Operatorów Systemów Dystrybucyjnych • planowana dalsza konsolidacja - 9 skonsolidowanych spółek dystrybucyjnych • obrót energią elektryczną • ok. 300 koncesjonowanych przedsiębiorstw, z tego ok. 20 aktywnych na rynku spółek obrotu, o rocznym wolumenie sprzedaży ok. 30-35 TWh (ok. 22-25 % całkowitego zapotrzebowania)

17. Przeszkody w drodze do uwolnienia rynku • Wadliwa konstrukcja rynku wytwórców, w tym rynku bilansującego, w wyniku której: • nie funkcjonuje rynek energii czasu rzeczywistego, nie ma rynku transakcji terminowych • dobowy profil cenowy na rynku jest spłaszczony, dominują kontrakty na zakup energii w paśmie • działanie konkurencji cenowej jest zakłócone wskutek subsydiowania produkcji niektórych wytwórców przychodami z „gry ograniczeniami technicznymi” • nie ma właściwych sygnałów ekonomicznych dla lokalizacji nowych źródeł energii elektrycznej i dużych odbiorców, brak motywacji do działań inwestycyjnych w celu usunięcia ograniczeń technicznych • udział opłaty przesyłowej w kosztach pozyskania energii elektrycznej przez odbiorców jest wysoki • hurtowi odbiorcy energii są karani za niezbilansowanie

18. Przeszkody w drodze do uwolnienia rynku (2) • Brak wyodrębnienia OSD powoduje, że spółki dystrybucyjne łącząc działalność sieciową z obrotem energią: • działają w warunkach konfliktu interesów • utrudniają zmianę sprzedawcy odbiorcom uprawnionym poprzez wygórowane żądania w zakresie: • przebudowy układów pomiarowych • transmisji danych • rozliczeń za energię rezerwową (bilansowanie) • opracowują nieprzejrzyste taryfy przesyłowe • Brak lub nieprecyzyjneuregulowania dotyczące funkcji i obowiązków pełnionych przez podmioty na rynku oraz wzajemnych relacji • operator handlowy • operator pomiarów

19. Przeszkody w drodze do uwolnienia rynku (3) • Brak standardów zmiany sprzedawcy w zakresie: • procedur zmiany i załatwiania wniosków • wymagań technicznych odnośnie liczników i transmisji danych • Odbiorcy nie są wyposażeni w liczniki z odczytem bieżącego zużycia • sztywny popyt • pasywny udział w rynku • Brak zasad alokacji kosztów działań przygotowawczych do otwarcia rynku • liczniki i systemy informatyczne w SD

20. Przeszkody w drodze do uwolnienia rynku (4) • Kontrola cen energii dla odbiorców • tłumi konkurencję, ogranicza inwestycje i niweluje efekt rozdziału działalności - powinna być stosowana jedynie w okresie przejściowym • uniemożliwia stosowanie elastycznej polityki ofertowej • Kontrakty długoterminowe • wiążą około 50% produkowanej energii • energia objęta KDT jest dostępna wyłącznie dla PSE SA, które zachowują duży udział w zakupie energii w kraju • wytwórcy posiadający KDT nie mają bodźca do zwiększania efektywności, ponieważ kształtują ceny na podstawie kosztów • wytwórcy ci mają zapewniony odbiór energii - nie muszą pozyskiwać odbiorców

21. Przeszkody w drodze do uwolnienia rynku (5) Jak je usunąć i kto ma to zrobić ? • konstrukcja rynku wytwórców, w tym modyfikacja zasad funkcjonowania rynku bilansującego - OSP, Prezes URE, zasady funkcjonowania systemu elektroenergetycznego określone w przepisach wykonawczych Minister Gospodarki i Pracy • „unbundling” i niezależność operatorów sieci (niezależność i uskarbowienie OSP, prawny rozdział działalności sieciowej od obrotu w SD) - Minister Skarbu Państwa, zarządy spółek • definicje podmiotów na rynku, standardy zmiany sprzedawcy - rozporządzenie systemowe - MGiP, IRiESP - OSP, IRiESD – OSD, Prezes URE • Opomiarowanie – SD, odbiorcy - wg zasad określonych w rozporządzeniu systemowym i taryfowym • zniesienie kontroli cen energii (po okresie przejściowym - wyodrębnienie prawne OSD, wyznaczenie sprzedawców z urzędu) - Prezes URE • likwidacja KDT-ów - Rząd, Sejm, Prezes URE, zainteresowane strony