AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQR A R UNİVERSİTETİ Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrası

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrası Mövzu: Birillik və çoxillik paxlalı yem otlarının öyrənilməsi Müəllim: k/t. e. n. dosent əvəzi Hümbətov H. S.

2. BİRİLLİK VƏ ÇOXİLLİK PAXLALI YEM OTLARININ ÖYRƏNİLMƏSİ • Paxlalı bitkilər 12 mindən çox botaniki növü əhatə edir. MDB məkanında 61 cinsdə toplanan 1850-yə qədər növü yayılmışdır ki, onlardan da yemçilikdə 10 cinsə daxil olan 30 növdən istifadə edilir. • Birillik paxlalı yem otlarından ən çox aşağıdakılar yayılmışdır: • Yazlıq gülül (Viciasativa L.) • Payızlıq ğülül(ViciavillosaRoth.) • Çöl noxudu (Pisumarvense L. ) • Seradella (quşayağı) (OrnithopussativusBroth.) • Alqırmızı üçyarpaq (Trifoliumincarnatum L.) • Aleksandr üçyarpağı (T. alexandrinum L.) • İran üçyarpağı (T. resupinatum L.)

3. Gülül(vicia) paxlalılar (Fabaseae) fəsiləsinə aid birillik bitkidir. 85-ə qədər növü məlumdur. Lakin iki mədəni növü daha əhəmiyyətlidir, yazlıq və payızlıq gülül. Yazlıq gülülün, yaxud səpin gülülünün (viciasativa L.) üzərində çoxlu kökcükləri olan mil kökü vardır. Kökcüklərdə çoxlu rizobium var. Gövdəsinin hündürlüyü 50-60 sm, hətta 100 sm-ə çatan nazik, çoxüzlü və yerəyatandır. Yarpaqları lələkvaridir. Hər lələkdə 4-8 cütə qədər yarpaq olur. Yarpağın nəhayəti cüt yarpaqcıqla yaxud da bığcıqla qurtarır. Çiçəkləri yarpaq qoltuğunda cüt-cüt yerləşir. Çiçəyinin quruluşu digər paxlalılarda olduğu kimidir və rəngi bənövşəyidir. Öz-özünü tozlayandır. Meyvəsi paxladır, dalğavari və əyilmiş formada olur. Paxlanın uzunluğu 6-7 sm-ə çatır. Paxlanın rəngi qonuru və qara olur. Paxlada 7- 9-a qədər toxum olur. Toxumları iri, yuvarlaq, bucaqlı kimi, zəif basıq, yaxud azacıq yastı, boz, darçını və qara rənglidir. Əksər formalarında üzərində tünd ləkələr olur. Göbəkciyi ensiz xətvarı açıq rənglidir, toxumun dairəsinin uzunluğunun 1,5-1,6 hissəsini təşkil edir. Toxumun iriliyi 4,5-5 mm, dənin mütləq kütləsi 45-55 qr-a qədərdir.

4. 1 Gülülün cücərtiləri: 1 – səpin və ya yazlıq gülül, 2 - payızlıq və ya pırpızlı gülül

5. 2 1 4 3 Səpin gülülü:1 – budağı; 2 – çiçəyi; 3 – meyvəsi; 4 – toxumu

6. Səpin gülülü (Viciasativa L.): 1, 2 - bitki cücərti, çiçəkləmə və meyvəəmələgəlmə fazasında, 3 - gövdənin bir hissəsi, 4 - çiçək, 5 - meyvə, 6 - toxum

7. Yazlıq gülül (səpin gülülü) (Viciasativa L.): toxumu, paxlası, budağı

8. Yazlıq gülül (Viciasativa L.)

9. Yazlıq gülülün (Viciasativa L.) kökü və budağı

10. Payızlıq, yaxud pırpızlı gülül(ViciavillosaRoth.)yaxşı inkişaf etmiş mil kökü və çoxlu kökcükləri var. Gövdəsi nazik, üzəri tükcüklərlə örtülü əyiləndir, hündürlüyü 100-120 sm, tez yatandır. Yarpaqları cütlələkşəkillidir. Nəhayəti bığcıqla qurtarır. Yarpaqcıqların miqdarı 6-10 cüt olur. Forması lansetvaridir. Çiçəkləri yarpaq qoltuğunda sıx salxım təşkil edir, açıq-bənövşəyi rəngdədir. Çarpaz tozlanandır. Paxlası uzunsov romb formalı, tünd-şabalıdı rəngdədir. Paxlada dənlər 2-6 ədəddir. Toxumları şarşəkilli, xırda, tünd – şabalıdı və qara rənglidir, bəzən bənövşəyiyə də çalır. Toxum göbəkciyi tünd rəngli, oval formalıdır, orta hissəsində açıq rəngli zolağı vardır. Göbəkcik toxumun dairəsinin uzunluğunun 1,7-1,8 hissəsini təşkil edir. Toxumun iriliyi 3-4 mm, 1000 ədədinin kütləsi 25-30 qramdır.

11. Pırpızlı gülül (ViciavillosaRoth.): 1, 2 - bitki cücərti, çiçəkləmə və meyvəəmələgəlmə fazasında, 3 - gövdənin bir hissəsi, 4 - çiçək, 5 - meyvə, 6 - toxum

12. Payızlıq (pırpızlı) gülül (ViciavillosaRoth.)

13. Payızlıq (pırpızlı) gülül (ViciavillosaRoth.)

14. Payızlıq (pırpızlı) gülül (ViciavillosaRoth.)

15. Üçyarpaq(Trifolium) cinsi botaniki cəhətcə paxlalılar fəsiləsinin ən zəngin cinslərindəndir. Hazırkı təsnifata görə 300-ə qədər növü müəyyən edilmişdir. Lakin mədəni formaya 10 növü salınmışdır ki, onlardan altı növü becərilir. Bu növlərin üçü çoxillik, üçü birillikdir. Çoxillik üçyarpağın mühüm növləri qırmızı üçyarpaq, çəhrayı üçyarpaq, ağ üçyarpaq, birillik üçyarpağın mühüm növləri isə İran üçyarpağı (şabdar), alqırmızı (inkarnatlı) üçyarpaq və Aleksandr üçyarpağıdır. Bunlardan Azərbaycanda ən çox əkilib - becəriləni İran üçyarpağıdır. İran üçyarpağı (şabdar) (Trifoliumresupinatum) paxlalılar fəsiləsinə aid bir və ikiillik bitkidir. Kök, gövdə və yarpaqların quruluşuna, rənginə və yumşaqlıq dərəcəsinə görə yoncaya oxşardır. Yarpaqları nazik, tərs yumurtavarı, çiçəkləri çəhrayı rəngli, xoşagələn iyi vardır.Toxumu kürəşəkilli, yaxud ellipsvarı, xırdadır, rəngi parlaq sarıdan qırmızımtıla, hətta qaramtıla qədər dəyişir. Bir toxumda müxtəlif rənglilik də olur. 1000 ədəd toxumunun kütləsi 1,6-1,7 qramdır. Alqırmızı üçyarpaq - Trifoliumincarnatum – toxumu qırmızı üçyarpağın toxümundan 1,5 dəfə iri, şişkin-oval formalı, qırmızımtıl-darçını rənglidir.

16. Birillik üçyarpaqlar: I - alqırmızı üçyarpaq (T. incarnatum L.), II - Aleksandr üçyarpağı (T. alexandrinum L.), III - İran üçyarpağı (T. resupinatum L.) 1 – bitkilər çiçəkləmə fazasında , 2 – yarpaq və çiçək qrupu ilə gövdə hissəsi , 3 – çiçək, 4 – toxum.

17. Seradella (quşayağı) (OrnithopussativusBroth.): 1,2 – bitki cücərti, çiçəkləmə və meyvəəmələgəlmə fazasında; 3 – üzərində yarpaq, çiçək qrupu və meyvəsi olan budaq; 4 – çiçək; 5 – meyvə; 6 - meyvə buğumları.

18. Seradella (quşayağı) (OrnithopussativusBroth.)

19. Seradellanın (quşayağı) paxlası və çiçəyi

20. Sarı üçyarpaq

21. ÇOXİLLİK PAXLALI OTLAR: • Çəmən (qırmızı) üçyarpağı (Trifoliumpratense L.) • Ağvə yasürünənüçyarpaq (Trifoliumrepens L.) • Çəhrayı (hibrid) üçyarpaq (Trifoliumhybridum L.) • Yonca (Medicago L.) • Xaşa (Onobrychis) • Xəşəmbül (MelilotusDesr.) • Buynuzşəkilli qurdotu(Lotuscorniculatus L.) • Şərq çəpişotu(GalegeaorientalisLam.) • Dərman çəpişotu (Galegeaofficinalis L.) • Çoxillik lüpin (LupinuspolyphyllusLındl.)

22. Çəmən (qırmızı) üçyarpağı (Trifoliumpratense L.): 1- 2 bitki inkişaf etmiş cücərti və çiçəkləmə fazasında; 3- yarpaq və hamaşçiçəklə budağın bir hissəsi; 4- çiçək; 5- 6 - meyvəsi və toxumu (solda böyüdülmüş).

23. Çəmən (qırmızı) üçyarpaq (Trifoliumpratense L.) bitkisinin çiçəkli budağı

24. Çəmən üçyarpağının quruluş sxemi: a – birçalımlı, b – ikiçalımlı, 1- 8 buğumaraları

25. Ağvəyasürünənüçyarpaq (Trifoliumrepens L.) : 1 – bitki çiçəkləmə fazasında; 2 – inkişaf etmiş cücərti; 3 –budaq hissəsi; 4– çiçək; 5 – meyvə; 6 - toxum.

26. Çəhrayı üçyarpaq (Trifoliumhybridum L.) : • 1,2 – bitki cücərti və çiçəkləmə fazasında; • 3 – üzərində yarpaq və çiçək qrupu olan budaq; • 4 – çiçək; 5 - meyvə, 6 – toxum

27. Yonca (Medicago) cinsi 50- dən çox növü özündə birləşdirir. MDB ərazisində mədəni və yabanı olmaqla 36 növü yayılmışdır. Bunlardan da 20 növü çoxillik, 16 növü birillik yoncadır. Çoxilliknövlərindən ən geniş yayılanlarısəpin yoncası– Medicagosativavə sarı yonca– Medicagofalcatanövüdür. • Hazırkı təsnifata əsasən səpin yoncası (Medicagosativa ) altı sərbəst növə ayrılır: • 1. Avropa yoncası –Medicagoeusativa • 2. Asiya yoncası –Medicagoasiatica • 3. Qafqaz yoncası –Medicagopraesativa • 4. Aralıq dənizi yoncası –Medicagopolia • 5. Mesapatomiya yoncası –Medicagomesopotomica • 6. Mavi yonca – Medicagocerulea

28. Səpinyoncası (Medicagosativa L.):1,2 – bitki cücərti və çiçəkləmə fazasında; 3 – üzərində yarpaq və çiçək qrupu olan budaq; 4 – çiçək; 5 – meyvə; 6 - toxum.

29. Yoncanın güclü, mil kökü var. Birinci il torpağın 2-3 m, sonrakı illərdə 8-10 m dərinliyinə işləyir. Belə güclü kök sisteminə malik olması onu quru, çöl rayonlarında becərməyə imkan verir. Həm də torpaqda çoxlu kök qalıqları saxladığına görə torpağı üzvi maddələrlə zənginləşdirir. Bundan başqa yoncanın kökündə fır bakteriyaları yaşayır ki, onlar havanın molekulyar (N2) azotunu udmaq (mənimsəmək, təsbit etmək) qabiliyyətinə malikdirlər. Üçillik yonca torpaqda 60-70 ton peyində olduğu qədər bioloji azot, üzvi maddə toplayır. Yonca səpininin birinci ili toxumlar bakterial gübrə rizotorfinlə (nitragin) mütləq işlənilməlidir. Gövdəsi otvari, güclü budaqlanandır. Hər gövdədə 10-20 buğumarası olur. Birinci il yonca 3 gövdə, 2- ci il 15-16, 3- cü il isə bir bitkidə 20- dən çox gövdə (budaq) əmələ gəlir. Birinci ili bitkinin boyu 30-50 sm, sonrakı illər isə 100 sm-ə qədər böyüyə bilir. Yarpaq – yarpaqyanlığından, saplaqdan və 3 ləçəkdən ibarətdir. Çiçəyi çox çiçəkli dəstədir. Çiçəyi 5 kasa yarpaqlı, 5 ləçəkli olmaqla 10 erkəkcik və 1 dişicikdən ibarətdir. Meyvəsi 2-4 dəfə burulmuş çox toxumlu paxladır. Toxumu böyrəkşəkilli, əyri, toxum göbəkciyi kiçik, dairəvidir. Normal yetişmiş toxumunun rəngi yaşılımtıl-sarı, qonuru-sarı, sarımtıl, uzunluğu 2,25-2,5 mm, toxumun 1000 ədədinin kütləsi 2-2,7 qramdır.

30. b a ç c Yonca: a- Daşkənd -3192, b- Daşkənd № 1, c - Xivinya yoncası, ç- şabdar

31. Yonca bitkisinin cücərtisi Üçyarpaq bitkisinin cücərtisi

32. Səpinyoncası (mavi yonca) (Medicagosativa L.)

33. Sarıyonca (Medicagofalcata L.): 1,2 – bitki cücərti və çiçəkləmə fazasında; 3 – üzərində yarpaq və çiçək qrupu olan budaq; 4 – çiçək; 5 - meyvə,6 - toxum.

34. Çiçəkləmiş yonca bitkisi

36. Yonca toxumu

37. Cücərdilmiş yonca toxumları

38. YONCA SORTLARI (2010) AzNİXİ - 262 (1944) AzNİXİ - 5 (1962) AzSXİ - 1 (1967) Abşeron (1989) Aran (1996) ASXİ-1 sortusortlararası təkrar sərbəst tozlandırma yolu ilə yetişdirilmişdir. Kolu yerə yatmayan, dik vəziyyətlidir. Bitkisinin yarpaqlanma dərəcəsi orta, böyümə enerjisi yüksəkdir. Yarpaqcıqları iri, bitkisinin hündürlüyü 115-130 sm hündürlüyündə, çiçək qrupu orta sıxlıqda salxımdır. Salxımın 1 sm-də 5-6 çiçək yerləşir. Ləçək yarpaqları bənövşəyi rəngli, paxlası iri, hər paxlada 7-8 toxum əmələ gəlir.

39. Xaşa (Onobrychis) cinsi 140 - dan çox növü əhatə edir. Torpağın dərinliyinə gedən mil kök sistemi vardır. Kökü torpaqdakı çətin həll olunan fosfor birləşmələrindən istifadə etmək qabiliyyətinə malikdir. Ona görə də əkinlərə fosfor gübrəsi verdikdə toxum və quru ot məhsuldarlığı praktiki olaraq artmır. Yarpağı lələkşəkillidir. Gövdəsi budaqlanmır. Hər buğumdan iki ədəd yarpaqyanlığı olan yarpaq inkişaf edir. Bitkinin boyu 80-100 sm-ə çatır. Çiçək qrupu 3-20 sm uzunluğunda (salxım, qotaz) çiçəkləri iri, çəhrayı yaxud ağ rənglidir. Meyvəsi şarşəkilli paxladır. Paxlalların qabığı möhkəm olduğundan onu qabıqlı səpirlər. Mədəni formada üç növü məlumdur. 1. Gülülyarpaq xaşa (səpin xaşası) -OnobrychisviciifoliaScop.) 2. Qumluq xaşası - (Onobryshisarenaria D. C.) 3. Zaqafqaziya xaşası - (Onobrychisantasiatica)

40. Xaşa (Onobrychis)- 1,2 – bitki cücərti, çiçəkləmə və meyvəəmələgəlməfazasında; 3,4– Gülülyarpaqxaşanın(O. viciifoliaScop.)çiçək qrupu, yarpağı və çiçəyi; 5,6 – Zaqafqaziya xaşasının (O. antasiaticaKhin.) çiçək qrupu, yarpağı və çiçəyi; 7,8 – Qumluq xaşasının (O. arenaria D. C.) çiçək qrupu, yarpağı və çiçəyi;9,10 – meyvəsi və toxumu.

41. 1. Gülülyarpaq xaşa, yaxud səpin xaşası -(OnobrychisviciifoliaScop.) Bitkinin hündürlüyü 90 sm-ə çatır. Kolu dik vəziyyətli, yarımdağınıqdır. Gövdəsi nisbətən zəif budaqlanan, yarpaqları xırda, lanset formalıdır. Buğumaralarının sayı 5-7 ədəddir. Yarpağı tünd-yaşıl rəngli, ellips, çox hallarda lansetvarı formalı, alt hissəsi və saplağı tüklüdür. Çiçək salxımı sıx, yumurta formalı, çiçəkləri orta irilikdədir (11-12 mm). Paxlaları iridir. Mütləq kütləsi 17- 22 qramdır. • 2. Qumluq xaşası (Onobryshisarenaria D. C.) - Bitkinin hündürlüyü 100-110 sm, bəzən 125 sm-ə çatır. Kolu yarımdağınıq, dikdayanandır. Gövdəsi budaqlanan, qaba, içərisi dolu, üzəri xırda tükcüklərlə örtülür. Buğumaraları 6-8 ədəddir. Yarpağı lansetvarı, yaşıl rənglidir. Çiçək salxımı (qotazı) siçanquyruğu formalı, ensiz, iti nəhayətlidir. Paxlaları xırdadır. Mütləq kütləsi 11-15 qramdır. • 3. Zaqafqaziya xaşası (Onobrychisantasiatica) - Kolu yığcam və dik vəziyyətlidir. Ot örtüyündə 50-120 sm, lazımı qədər nəmliyi olan dəmyə və suvarma şəraitində 170 sm hündürlüyündə olur. Gövdələri budaqlanmayan, zərif, içərisi boş, üzəri zəif tükcüklərlə örtülüdür. Yazda sürətli böyüyərək bir ildə iki dəfə çalınır. Ona ikiçalımlı xaşa da deyilir.

42. Adi xaşa (Onobrychis) bitkisinin çiçəkli budağı

43. 1 – Gülülyarpaq xaşa, 2 - Zaqafqaziya xaşası, 3 – Qumluq xaşası

44. Gülülyarpaq xaşanın (O. viciifoliaScop.) çiçəkli budağı, paxlası, çiçəyi və toxumu

45. XAŞA SORTLARI (2010) Yerli Naxçıvan (1942) AzNİXİ -18 (1944) AzNİXİ - 74 (1945) AzNİİKLİP - 495 (2008)

46. Sarıxəşəmbül (MelilotusofficinalisDesr.): 1,2 – bitki cücərti və çiçəkləmə fazasında; 3 – üzərində yarpaq, çiçək qrupu və meyvəsi olan budaq; 4 – çiçək; 5,6 – meyvə və toxum; 7 –Ağ xəşəmbülün (MelilotusalbusDesr.) budağı; 8 – çiçəyi; 9 – meyvəsi; 10 – kök sistemi.

47. Ağ xəşəmbül: (MelilotusalbusDesr.): paxlası, toxumu, çiçəkli budağı və kökü

48. 4 1 2 3 Xəşəmbül: 1 - bitkinin yuxarı hissəsi, 2 - kökü, 3 - ağ xəşəmbülün paxlası, 4 - sarı xəşəmbülün paxlası (böyüdülmüş)

49. Buynuzşəkilli qurdotu(Lotuscorniculatus L.): 1,2 – bitki cücərti, çiçəkləmə və meyvəəmələgəlmə fazasında; 3 – üzərində yarpaq, çiçək qrupu və meyvəsi olan budaq; 4 – çiçək;5 – meyvənin qabığı; 6 - toxum.

50. Buynuzşəkilli qurdotu(Lotuscorniculatus L.