6. Kafli: Beinakerfi

1. 6. Kafli: Beinakerfi Líffæra- og lífeðlisfræði 103 Guðrún Narfadóttir

2. Beinakerfi • Til beinakerfis telst • Bein • Brjósk • Liðir

3. Hlutverk beinakerfis 1. Stuðningur 2. Vernd 3. Vöðvafesta 4. Geymsla á steinefnum • kalsíum og fosfór 5. Blóðkornamyndun (hemopoiesis) • stofnfrumur blóðkorna eru í rauðum beinmerg 6. Orkuforði • fita í gulum beinmerg

4. Flokkun beina eftir lögun • Löng • Stutt • Flöt • Óregluleg Auk þess flokkast bein eftir staðsetningu í: • Saumabein (sutural): stundum milli höfuðbeina • Sinabein (sesamoid). t.d. hnéskel

5. Hlutar langra beina 1. Diaphysis (beinleggur) • lengsti hluti beinsins 2. Epiphysis (beinkast) • proximal og distal endar beins 3. Metaphysis (beinfalur) • milli diaphysis og epiphysis • inniheldur vaxtarlínu (epiphyseal plate) sem beinið lengist út frá

6. Hlutar langra beina frh. 4. Liðbrjósk • klæðir beinenda 5. Periosteum (beinhimna) • klæðir beinið að utan • sér um þykktarvöxt og viðgerðir á beininu 6. Merghol • aðsetur gula beinmergsins (forðanæring) 7. Endosteum (beinþel) - klæðir mergholið

7. Beinvefur • Flokkast sem stoðvefur • Frumur í beinvef: • osteogenic frumur (ósérhæfðar), skiptast með mítósuskiptingum • osteoblastar (beinmyndunarfrumur) • osteocytar (beinfrumur) eru aðal frumur beinsins og viðhalda því • osteoclastar (beinætufrumur) leysa upp beinið • Matrix beinvefs: • hart grunnefni (aðallega kalsíum- og fosfatsölt) • kollagenþræðir sem auka sveigjanleika beinsins

8. Þétt bein og frauðbein • Þéttur beinvefur: • myndar beinskelina • hefur mikinn styrk • gert úr Havers kerfum: • Havers gangar, Volkman´s gangar, hringlaga þynnur úr kollageni með beinfrumum í lónum • Frauðbein: • er í flötum beinum og í endum langra beina • gert úr beinbjálkum (trabeculae) • léttara og brothættara en þétt bein • holrými með rauðum beinmerg • þar er aðsetur blóðkornamyndunar

9. Beinmyndun • Beinmyndun hefst á 6.-7. viku fósturlífs • Beinmyndun getur gerst á tvennan hátt: • Út frá bandvef (intramembranous ossification): • Flöt bein höfuðsins, neðri kjálki og hluti viðbeins myndast þannig • Út frá glærbrjóski (endochondral ossification) • Flest bein myndast þannig (sést best í löngum beinum)

10. Viðhald beina • Homeostasis beina byggist á jafnvægi milli beinmyndunar og niðurbrots • Gamall beinvefur er stöðugt brotinn niður af beinætufrumum, en beinmyndunarfrumur mynda nýjan • Beinvöxtur og viðhald beina er háð: • Steinefnum, vítamínum, hormónum, hreyfingu og álagi (sjá töflu 6.1) • Geymsla og losun á kalsíum er aðallega háð PTH (parathyroid hormóni/kalkkirtilvaka) • Með aldri missa bein kalk og kollagen

11. Skipting beinagrindarinnar • Skeleton axialis (ásgrind): 80 bein • Höfuðkúpa • Hryggsúla • Brjóstgrind • Skeleton appendicularis (limagrind): 126 bein • Axlargrind og efri útlimir • Mjaðmargrind og neðri útlimir

12. Höfuðkúpan (cranium) • Margþætt hlutverk: • verndar heila og skynfæri • myndar upphaf öndunar- og meltingarvegs • tygging • Gerð úr 22 höfuðbeinum • 8 kúpubein +14 andlitsbein • Saumar (sutura) tengja höfuðbeinin • Hausamót (fontanelle) eru á nokkrum stöðum þar sem þrjú eða fleiri höfuðbein koma saman • Sinus paranasales (afholur nefs) • Eru í fjórum höfuðbeinum • Os frontale (ennisholur), maxilla (kinnholur), os sphenoidale og os ethmoidale • Tengjast nefholi, eru klædd slímhúð, hita og rakametta innöndunarloft, gefa röddinni hljóm

13. Kúpubeinin • Kúpubeinin eru 8: • Os frontale (ennisbein) 1 stk. • Os parietale (hvirfilbein) 2 stk. • Os temporale (gagnaugabein) 2 stk. • Os occipitale (hnakkabein) 1 stk. • foramen magnum (mænugat) • Os sphenoidale (fleygbein) 1 stk. • Os ethmoidale (sáldbein) 1 stk.

14. Andlitsbeinin • Andlitsbeinin eru 14: • Os nasale (nefbein) 2 stk. • Maxilla (efri kjálki) 2 stk. • Os zygomaticum (kinnbein) 2 stk. • Mandibula (neðri kjálki) 1 stk. • Os lacrimale (tárabein) 2 stk. • Os palatinum (gómbein) 2 stk. • Conchae nasales inferior (neðri nefskeljar) 2 stk. • Vomer (plógbein) 1 stk.

15. Os hyoideum (tungubein) • U–laga bein staðsett framan við barka • Tengist ekki öðrum beinum • Virkar sem vöðvafesta fyrir tungu, munnbotns-, og hálsvöðva

16. Hryggsúlan (columna vertebralis) • Heldur uppi höfði, mikilvæg við hreyfingar, verndar mænu og er vöðvafesta • Hjá fullorðnum er hryggsúlan gerð úr 33 hryggjarliðum sem mynda 26 bein: • Vertebrae cervicales (7 hálsliðir) • C1: atlas sem tengist höfuðkúpu • C2: axis (milli atlas og axis er snúningsliður) • Vertebrae thoracicae (12 brjóstliðir) • Vertebrae lumbales (5 lendarliðir) • Os sacrum (spjaldbein) úr 5 samvöxnum spjaldliðum • Coccyx (rófubein) úr 4 samvöxnum rófuliðum

17. Eðlilegar sveigjur hryggjar • Hryggur ungbarna er með eina concave sveigju • Hryggur fullorðinna er með 4 eðlilegar sveigjur: • hálssveigja og lendarsveigja eru convex • brjóstsveigja og spjaldsveigja eru concave • Sveigjur hryggjar: • auka styrk • auka jafnvægi • virka sem höggdeyfir við hlaup og göngu

18. Hryggjarliðir (vertebrae) • Liðbolur (body) snýr fram • Liðbogi (arch) snýr aftur, hefur 7 tinda: • 1 hryggtind (spinous process) • 2 efri liðtinda (superior articular process) • 2 neðri liðtinda (inferior articular process) • 2 þvertinda (transvers process) • Liðgat (foramen vertebrale) er milli liðbols og liðboga • Liðbolir hryggjarliða tengjast með liðþófum • þófarnir eru úr ytra trefjabrjóski og mjúkum kjarna • Liðir milli efri og neðri liðtinda kallast smáliðir (facets)

19. Brjóstgrind (thorax) • Bein brjóstgrindar: • Bringubein (sternum) • Processus xiphoideus (flagbrjósk) er brjósk neðst á bringubeini • Rifbein (costa) 12 pör rifbeina • 1-7: sönn rif sem tengjast beint við bringubein með geislungum (cartilago costalis) • 8-12: fölsk rif • 8-10: tengjast óbeint við bringubein • 11-12: lausarif, tengjast ekki bringubeini • 12 brjóstliðir hryggjar (v.thoracicae) • Brjóstgrind verndar líffæri brjósthols, tekur þátt í öndunarhreyfingum og myndar tengingu fyrir axlargrind og efri útlimi

20. Axlargrind • Axlargrind tengir efri útlimi við bol • Bein axlargrindar: • Clavicula (viðbein) • S- laga bein • tengist bringubeini og herðablaði • Scapula (herðablað) • flatt þríhyrnt bein • spina scapulae (herðakambur) á posterior fleti • processus coracoideus (krummahyrna) er vöðvafesta • acromion (axlarhyrna) myndar hápunkt axla, tengist clavicula • Scapula hefur liðskál fyrir upparmlegg

21. Efri útlimir • 30 bein mynda einn efri útlim: • 1 humerus (upparmleggur) • 1 radius (sveif) – þumalfingurmegin • 1 ulna (öln) – litlafingurmegin • 8 ossa carpi (úlnliðsbein) • 5 ossa metacarpi (miðhandarbein) • 14 phalanges manus (fingurkjúkur)

22. Mjaðmargrind (pelvis) • Mjaðmargrind styður við hryggsúlu, tengir neðri útlimi við bol og verndar líffæri grindarhols • Mynduð úr tveim mjaðmarbeinum (ossa coxae) og spjaldbeini • Hvort mjaðmarbein er gert úr þrem beinum: • Os ilium (mjaðmarspaði) myndar efsta hlutann • Crista iliaca (mjaðmarkambur) myndar efri brún beinsins • Os ischii (setbein) myndar aftari neðri hlutann • Os pubis (lífbein) myndar fremri neðri hlutann • Foramen obturatum (mjaðmarauga) er myndað af os ischii og os pubis Beinin þrjú koma saman í liðskál mjaðmarliðs

23. Neðri útlimir • 30 bein mynda hvorn neðri útlim: • 1 femur (lærleggur) • trochanter major (stóra lærhnút) er vöðvafesta, proximal og lateral á femur • 1 patella (hnéskel) • 1 tibia (sköflungur) • 1 fibula (dálkur) • 7 ossa tarsi (ökklabein) • calcaneus (hælbein), talus (vala) auk fimm annarra beina • 5 ossa metatarsi (framristarbein) • 14 phalanges pedes (tákjúkur) • Beinin í fætinum mynda þrjá boga sem • dreifa líkamsþyngdinni á harða og mjúka vefi fótar • mynda vogstangir við göngu

24. Samanburður á beinagrind karla og kvenna • Beinagrind karla • yfirleitt stærri og þyngri • vöðvafestur meira áberandi • Beinagrind kvenna • efnisminni • Þess vegna eru konur í meiri hættu að fá beingisnun • mjaðmargrindin hönnuð fyrir meðgöngu og fæðingu