ZAZACA İLE İNSAN SFERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ

1. ZAZACA İLE İNSAN SFERİ ARASINDAKİ İLİŞKİ (ZAZAKİ BO ELAQEYE SFERE İSANİ)

2. ZAZAKİ BO ELAQEYE SFERE İSANİ Mabexerdi, Sıma peroxerame. Serbanisempozyumi; sıfteUniversitaBingoli’ re, kamikenisempozyum’repheşti da cı ine re, sımayegos dane ma sıma peroinan re mınetarune. Xızır sıma rarajibo. Qalaneke ez biyarira, inay sıma destdere. Wextemasenıko. A rira, ezokeqesanexokılmekrabıdekerni. Misale keni bildiri de danu, tédexoZazakiyeZıme’wokevanime, ye acaye. VacuğaDésım’raye!

3. JÜAN BO ELAQEYE SFERE İSANİ Kamcijüanbeno, bıbo; jüanipéro, cad kene dinabiyaişenas kere. İsanétine, kerdenéisanétine, çiyokegureto de, raverberdo, mal u mılk, kar u gure, qezencéxopéro; kılmekradinabiyaişi de niadaine kara jüanunpéroina. Naqesa, “jüan u sfer”, “jüan u zagon” sero ama sayekerdene. Ez ki, gerekonıka nine serokılmekrafınderi.

4. WEXIT / VATOĞ İnayekeİngılızkiqesey kene, ine re vexıtqıymetıno. İnayekejüaneVintuqeséy kene, ine re vatoğqıymetıno. İngılızkiqeséykerdoğungore, çekuyede sene wextverenora; kare kamciwextceriya de namohıma. JüanéVintu’deqıymetewextiçino, çıkejüane dine de wextçino! İne gore, qesavatoğkamo, qesafekékamira’wa, namohıma. Borzale (fıkre) nine de, qıymet “mı di” bo “ey diyo” dero.

5. RENGİ Nijerya’deviniyo/diyiyoke, İngılızkiqeséykerdoğanboTivkiqeseykerdoğu rengi zobizobi name kerde. Nayesero, vacinoke; dina de “sur” bo “khewe” deyi rengéxoriçine. Zagone (kulture) ma, saajüanéma’wanirengubema’wadanodiyaine (vinitené). Sayekerdenane bine de vininoke;

6. RENGİ Jüane Latin’de “gewr” bo “bozırax” çino. Navajokiqeseykerdoği “khewe u hewzi” jü name kené. Urısi, hewzeasmenibohewzetarizobizobi name kené. Zazakiqeséykerdoğitaécaan de, “hewz” bo “khewe”yhurendiyajübindedekernené. Nasevetravacinoke; ni rengi çıtonkejüanu de zéjübin niye (zobinaye), nijüanuqesykerdoğidinazéjübinborzalnékené, zéjübinnévecenézani.

7. JÜAN U CA/JÜAN BO CAT Kanada’deqomeotantiki, voredesuhirenamanaanerajüan. Kaliforniya’deninamey yene dıtenu de manené. “Vore” bo “cemed”… JüanéErabun’de name “deva” se’razedeye. Zazaki’deheyvaneke yene weyikerdené, kıcra pil, qomanedormeyratenénazéde name bené; NAXIR: guke, mozıke, nalıke, nalıgaye, manga MALO ŞİA: bızeke, tuske, karıke, karpejiye, bıze MESIN: vereke, kavıre, sisege, belendıre, miye

8. CA BO MEKANA WelateBalinese’dé, “caye çiye” wextoke ama vatene, caoke herkes zaneno (hemu keşi gore) a ca’ygoresalıxdiyino. JüanéBalinese’dé ver, pey, çep, raştçino. Abarojinan de ki ver, pey, çep, raştgore tarif (salıxdaine) çina. Hurendiya nine de, verroc, veraroc, rockewt, zıme’wa (pusula gore)salıx dane. “Ez nalıngeheteverrocebırayexoderune” Zazaki’de ki; cayekesalıxdiya, “heteKoyeMuzıri, hetedeşte, hetezımey, heteverroci” vacino. Wextokedormexonça de ronişiyo; heteçepi de, heteraşti de, hete veri de, hete pey de ronişenévacino. “Heteandali de, hete soba de, hetelocıne de, heteçeberi de ronişe” vacino.

9. JÜAN BO SFERE SUBJEKTİFİYA Mabenejüaniboweşiyaqomi de, borzaleqomi de, dozkerdenaqomi de (sferesubjektif de) gırewo de qewinesto. Nisferi (kufıri, qesewereni, mertali, çiboneki, düay, zewti, sondi,…) her qomdezobinaye. Nisferi, dinabiyaişeroniyadainajüanuna.

10. KUFIRİ Kufuri; kam kamira, çısevetrakenoayegorevurine. Zazaki de çülzede “lacekutiki, mı de aste/gırastepiyetonıne”, vacino. Jüke, jüceniyere “ez de lanatoni” vaco, no terefeqomirazafqefçılvinino. Naqesa kes nécenoxo fek. Vane; “xocerrebnopıro” Kamokenaqesavaco, wextenéşikinoveciyowerteqomi. Cenikéke, jücüamerdi re; “mı de ciyexofeképiyetokerdıne” ya ki “ciyexokenfekéto” vaco; a ceniké ki néşikinaveciyowerteqomi. Ceniyeracenıke re ya ki çena re, kufırizedire ebe name “qeymeqambocendermana” dekerine. “ceniyaqeymeqami, ceniyacendermaneqause…”

11. ISTANIKİ/SANIKİ SanıkaneZazayan de figüre ke este niye; Jü pi, hirelaci. Nilacanraçülqıcexocesure (sefkane) ninano. Figüro bin, sodırbosewa (tariboroştiya). Nababetra; howtqatibıne herdi, howtqatiseréasmeni-weşnoşia, weşnosıpedekerino. Nine raber; dewohowtseré’y, mar, lüye, bızakole, phepuk, diksılemu.

12. QESE WERENİ • Laczerdıko, torındendıko. • Kutıkçızanenojiare çıka? • Adıreçérıku, doyekariku, çéveyvıku! • Bızagerrıne, çıme yeni raaukesımına. • Howtaznéheribiyé, şiyoveréçemiperoxovirrakerdé • Cınawurkepukerabıterséne, xo re holıkevıraştıne • Fırrakerge, hetatarrekerge

13. VATEY/QEWLİ Zafe tene mazanene, Tırki de “treni kaçırmak” taejüanande “vapuru kaçırmak” ser yenavatene. “Kulak vermek” Zazaki de, “gospırakütené”, “feleğin çemberinden geçmek” re zazki de “aukaci de şüayine” vacino. Taévatey TDK’de nénediyaine. Nine rataéxo; 1. (erkeğin ergenliğe ulaşması anlamında), aukeçığırunkutene 2. (bir kadının bilinçli düşük yapması anlamında), xo de zaykerdene 3. (gelip-geçici olmak anlamında), kengeréveré vay biyaine 4. (birbiriyle yarışa girmek anlamında), sapqatéverroeştené 5. (özlenme durumunda), sola therthurbiyaine

14. MESELİ/ÇİBENOKİ/MERTALİ • Gaemınoboro, çuteçımura koro, nata bota (dıdestura) danoxoro • Gaemıno de şiao, bınexo her rocjüp u jüao • Gae de mı esto, gınenowaro, dan pıro-pıronédanranéurceno, hata urcenorakevijoyevasbınderoweno • Gae de mı esto, sarebırnonseroberbon • Gaoşiasono, gao sur fındeno • Gao koro, nata bota danoxoro • Gaybarke, jile-jindanerowarke • Gaqorradımperra

15. DEYRİ/MANİ Gaémınoçaro Nejdiyenousaro Zedenire de niamede Rewhereyvılétoro baro…

16. SONDİ Jükejüraqariya (hersbi), “xırreto de veré miyane mı robo” vano, sondane ey weno. Sondi, çülzéde ebe nine radekerine(yene vatene); “Heqbo, pir bo, waire m’ bo, Xızırbo, Muzır Baba bo, Duzgınbo,,..”

17. ZEWTİ Zewtiketerefekamira, kam re, çısebebravacine, ayegorevurine. Zédire, zerémulxıt de vacine. Tariboroştiyanaca de ki vecineverama. Ma u pi domananexo re; “Saledinatariye de bımane, Roştiyenévine, …” Domanunramau pi re; “Vızke be désranise, Merdenéto re xestretébo…” Zewtekezerémulxıt de yene vatene, sare tebere ki vacine. Le i zewtan de çülzede ;“Adırçetoküyo!” vacino. Mal melat re ki zewtidiyine. “Boka verg u heşi be, Raştevergévesani be…”

18. DÜ’AY Düay, zedire ebe name “Heq, Xızır u Gerçeguna” cerine de. Nıka ez naca de, düa’wake, nadina de çıkeesto, yiçiboxo’waardetédüs, sıfte ine re, badoxo re waireniwazené, ayebıdekerni. “Ya XızıreThuzıke/Tengamadebıresé/Ya Mıhemmede (Tija)Homete/Ravercanuroy de/Wa u bıray de/ Ded u derezay de/ Xal u werezay de/Dar u kemeri de/Theyr u thuri de/Vergé Yabani de/Dıma ki maeneçari de”

19. CIŞİKİYAİNE “Direga zerre mı – Semıgaçebere mı – Çıla zerre çe mı !” “Zerre mı to re tenıkozéperdıkazerépiyaji – Zerre mı to re vésenozéadırebınesaci!” “Bejnatorındekazétélekathemburi!” “Pagerıjina zerre mı de, mırenu!” “Per u paye toşıkine, zerya mı berbena!”

20. QESEYE KE ZAZAKİ FAM BENE, TIRKİ YENE QESEYKERDENE Çocuk kucağına atmışlar / Domani eşte pes Kendinden görmüyor / Xoranévineno Yemin içiyor / Sondiweno Çantayı oraya indir / Çantehacarone Sofrayı indir /Sofrerone Sen kahvaltını yedin mi? / To ara xowerde? Çay otu / Vase çay

21. ÇİYE BİYAİŞİ GORE DEGURETENA JÜANİ “doğurmak”; 1)kütara, 2)za, 3)teleqiya “yığmak” fiilinden; odun yığını: mağe - taş yığını: qurçe– ot yığını: lode – buğday bağlarından oluşan yığın: cela – buğday tanesinden harmanda oluşan ürün yığını: tığe “yırtmak”; 1)dırnayiné, 2)çırkerdené, 3)thizkerdené, 4)zoğkerdené “dağılmak”; 1)vılabiyainé, 2)ağmebiyainé, 3)bélbiyainé “yenge”; 1)najniye, 2)xalceniye, 3) veyve “yeğen”; 1)dereza, 2)bıraza, 3)wereza, 4)xalza, 5)dedza, 6)amoza

22. ÇİYE BİYAİŞİ GORE DEGURETENA JÜANİ Zazki’denadina de çıkeesto, ya maykek ya ki neyrio “a ame(m.), o ama (n.), a meska(m.), o torceno(n.)” Zazaki’de, çiye dıleteyzafine. “yipostale, yipuçe...” Pilunboqıcan de zéjübinqeseynébeno. Jüye de pil re; “gunao”, qıc re; “guneko” vacino. Ancia, pil re; “tınézanena” ya ki “famnékena” névacino. Ey re; “Mı hennévat”vacino. Zobi, jüye de pil re; “tokutike / herémanédi”névacino. “Tokelpé /çarpémanédi”vacino. “Torakufırikerdi” névacino, “toraxeberiday” vacino.

23. PEY QESA Jüanéhemumıleti, tarixé ey mıletiyo. Zagone ey mıletiyo. Dina-biyaişéroserkerdena ey mıletiya. Dina-biyaişé, zanivetena ey mıletiya. Çiyokeriyeniherde-dewresi de jüanéZazayan de zobina, jüananejüye de bin de zobina’wo. Her isandina ebe jüanéxo’wavineno, ebe jüanéxo’waborzalkeno, ebe jüanéxo’wanaskeno, ebe jüanéxo’wadanonaskerdené, ebe jüanéxo’wavecenodina-zaniye. Qesa, “Her jüanjüisano” ver ra, gereko; “her jüanjüdinawa” vaciyo! Jüanzémeqesi, zéqeleme had-edevaténiyo. Jüan, mekano. Mazeré ey mekanderime.

24. PEY QESA A rirawoke, keséke ebe jüanémaupiyexo’wadinaroniyanéda, “çi”yekenadina de, inan ro ebe jüanéxo’wasernékert, nédi; o kes mabenedina-biyaişébojüan de korelasyon (gıre) néşikinorono. İsangerekobiyaişédina de çıkeesto, ebe jüanéxo’wa, ebe çımexo’wabıvino. İsaniçiyéke ebe jüanéxo’wadi, vinıt, famkerd; i çisero ebe jüanéxo’warehetqeseykeno, rehet ki nusneno, i çi, rehetsalıxdano. İsanjüanéxo de çıqakebıfıkırno, çıqakebıvino, jüanéxohendeveceno pay, kenodewleti. Çıke, mabénéfıkırnaenebovinitene de téduşineesta.

25. PEY QESA Jüqom de, izan u marifet, fıkırnaenebovinıtene, ilm u felsefe, nuştenebohunermendi’yaçıqakefeqır (kemi) biye, jüani ki hentefeqır (kemi) beno. Çıke, a tawelaqajüanibobiyaişédinabenosenık. O qom ebe famésari’a, ebe vinıtenasari’adinavecenozani, xoboxora boyna künodüri. O qomhenda (endi) baxonébeno. Vurino, benoqomo do bin…