Saga og sigurvegarar

1. Saga og sigurvegarar Björn Þorsteinsson Fyrirlestur í Heimspekilegum forspjallsvísindum í Hugvísindadeild HÍ, 29. mars 2006

2. Á dagskránni • Lítið eitt um Walter Benjamin • Nokkur hugtök • Sagan – saga sigurvegaranna? • Angelus Novus

3. Walter Benjamin (1892-1940) • Fæddur í Berlín, af auðugum gyðingaættum • Einn merkasti bókmenntarýnir Þjóðverja á 20. öld • Gríðarlega mikið lesinn í háskólum í samtímanum • Flúði Þýskaland 1933 og settist að í París • Svipti sig lífi á flótta undan nasistum sjö árum síðar

4. Söguleg efnishyggja • Einn liður í marxískri söguskoðun • Sú skoðun að efnahagur hafi úrslitaáhrif á þróun þjóðfélagsins • Sögulegir og félagslegir þættir veruleikans ráðist af þróun efnahagsins • Sjá IV. grein þar sem Benjamin talar um „þá hráu og efnislegu hluti sem engir fíngerðir og andlegir hlutir væru til án.“

5. Sögustefna (söguhyggja) • Á ensku historicism, á þýsku Historismus • Sá kjarni hennar sem Benjamin glímir við er sú skoðun að • hlutverk sagnfræðingsins sé (ekkert annað en) að lýsa fortíðinni eins og hún var • og að þessi lýsing eigi að vera tæmandi, allt skipti þar jafn miklu máli • ... en í reynd var sagnaritun í anda sögustefnunnar öðru fremur stjórnmálasaga, saga valdastéttarinnar...

6. Gagnrýni á sögustefnuna • Er hið hlutlausa sjónarhorn raunhæfur kostur? • Er hægt að gera öllu því sem liðið er tæmandi skil? • Er sagnfræðingurinn ekki þvert á móti dæmdur til að velja og hafna? • Og hvaða forsendur hefur hann til marks þegar hann velur og hafnar?

7. Sögulokakenning Fukuyama • Francis Fukuyama 1989: • sögunni er lokið • stríð hugmyndakerfanna er afstaðið • frjálslynt lýðræði hefur sigrað! • Samuel Huntington 1993: • árekstur menningarheima í aðsigi • Fukuyama + Huntington (= Bush?): • lokaorrustan er í gangi...

8. Benjamin um sögustefnu • Hryggð sagnaritarans í viðleitni sinni til innlifunar: sá grunur að ná aldrei „valdi á hinni sönnu mynd sögunnar“ (VII) • Hver er það sem sagnaritari sögustefnunnar „lifir sig inn í“? • „Svarið hlýtur að vera: sigurvegarinn.“ (VII) • „Þar með hefur talsmaður sögulegrar efnishyggju fengið að vita allt sem hann þarf.“ (VII)

9. Verkefnið samkvæmt Benjamin • „Að strjúka sögunni á móti háralaginu“ (VII) • Að beita hinum „veika messíaníska mætti“ (II) • Svara kröfu fortíðarinnar og sýna þannig fram á að „okkar var vænst á jörðinni“ (II) • Að „varpa sífellt að nýju skugga efans á hvern einasta sigur sem nokkru sinni hefur fallið valdhöfunum í skaut“ (IV)

10. Meira um verkefnið • „Að blása í vonarglæður fortíðarinnar“ (VI) • „Að gera tilraun til þess að vinna arfleifðina á ný úr höndum fylgistefnunnar“ (VI) • Að finna söguhugtak sem samrýmist því að „‘undantekningarástandið’ sem við búum við er reglan“ (VIII) • „Að sprengja upp samfellu sögunnar“ (XV, XVI)

11. Endurlausnin • Á stund endurlausnarinnar – þegar Messías/réttlætið/byltingin kemur – verður merking sögunnar ljós • Þá kemur í ljós hverjir eru/voru hinir sönnu sigurvegarar... • Sbr. mann á dauðastund: allt lífið birtist honum í svipleiftri, „þetta var þá ég eftir allt saman“

12. Hættan • Að inntak hefðarinnar eða arfþegar hennar verði „verkfæri ráðastéttarinnar“ (VI) • „[...] beri óvinurinn sigur úr býtum mun hann ekki einu sinni láta hina dauðu óáreitta“ (VI)

13. Framfarahugmyndin gagnrýnd • Þeir sem eru á valdi framfarahugmynda eru úrræðalausir andspænis ríkjandi ástandi • Þeir eiga sér „ekkert fræðilegt vopnabúr“, ekki frekar en sögustefnan (XVII) • Hlutskipti þeirra verður fylgistefna (Konformismus) • Dæmi um þetta: jafnaðarstefnan

14. Angelus Novus