آسیب ‌ شناسی توسعه خوشه ‌ های کسب و کار در ایران

1. آسیب‌شناسی توسعه خوشه‌های کسب و کار در ایران برای ارائه به: مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام دی ماه 1390 تقی قیصری Taghigheisari@gmail.com

2. توضیح: گزارش حاضر ادعای عارضه‌یابی سیستمیک و همه‌جانبه‌ی توسعه‌ی خوشه‌ای در ایران را ندارد. تلاش برای جلب نظر متولیان در انجام چنین مطالعه‌ای هنوز ادامه دارد. هدف گزارش حاضر صرفاً اشاره به ساختار و سرفصل‌های چنین آسیب‌شناسی‌ای و بیان ضرورت انجام مطالعه‌ای جامع و میدانی در این باره است. آنچه در این گزارش ارائه می‌شود، حاصل مطالعات و مشاهدات محدود نگارنده در خلال آموزش‌ها و فرآیند عملیات اجرایی در طول حدود 6 سال اخیر بوده است. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

3. در فاصله‌ی زمانی حدود 7 سال از طرحِ موضوع، انجام مطالعات اولیه، کسب روش‌شناسی، برنامه‌ریزی و اجرای الگوی توسعه‌ی خوشه‌ای در کشور، افراد بسیاری در امر مطالعه، سیاست‌گذاری، آموزش، مستندسازی، اجرا، مشاوره، و ارزیابی سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه‌ی خوشه‌ای در کشور نقش داشته‌اند. بدینوسیله به نوبه‌ی خود از از همه‌ی این افراد مستقل از قوت و ضعف‌های‌شان قدردانی می‌کنم. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

4. توسعه‌ی خوشه‌ای از جنس «استراتژی کلیدی» و مقصود از به‌کارگیری آن ارتقای بهره‌وری و رقابت‌پذیری، و ظرفیت‌سازی «بنگاه‌های کوچک و متوسط» است. • این استراتژی‌ها در زیرشاخه‌ی استراتژی‌های توسعه صنعتی سطح ملی قرار می‌گیرند. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

5. تشتت در تعریف بنگاه‌های کوچک و متوسط • وزارت صنايع و معادن و وزارت جهاد كشاورزي: بنگاه‌هاي كوچك و متوسط، واحدهاي صنعتي و خدماتي (شهري و روستايي) هستند كه كمتر از 50 نفر كارگر دارند. • وزارت تعاون نيز بر حسب مورد، تعاريف وزارت صنايع و معادن و مركز آمار ايران را در مورد اين صنايع به كار مي‌برد. • مركز آمار ايران كسب و كارها را به چهار گروه طبقه‌بندي كرده است؛ كسب و كارهاي داراي 9-1 كارگر، 49-10 كارگر، 99-50 كارگر و بيش از 100 كارگر (آمار سال 1378). هرچند اين طبقه‌بندي ظاهرا شباهتي با تعاريف اتحاديه اروپا دارد ولي مركز آمار ايران فقط كسب و كارهاي كمتر از 10 نفر نيروي كار را بنگاه‌هاي كوچك و متوسط محسوب مي‌كند و ساير كسب و كارها را «كارخانجات صنعتي بزرگ» قلمداد مي‌كند. • بانك مركزي ايران نيز كسب و كارهاي زير 100 نفر نيروي كار را به عنوان بنگاه‌هاي كوچك و متوسط تلقي مي‌كند. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

6. بنا به آمار موجود معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری، وزارت صنایع و معادن (سابق)، وزارت بازرگانی (سابق)، در ایران 94% بنگاه‌های اقتصادی از نوع کوچک یا متوسط هستند. • بخشی از بنگاه‌های کوچک و متوسط عموماً در زنجیره‌ی تأمین بنگاه‌های بزرگ که تولید ناخالص ملی را شکل میدهند قرار میگیرند (قطعات واسطه) و بخشی دیگر مستقیماً در شکل دادن تولید ناخالص ملی دخیل‌اند (ماشین‌آلات، تجهیزات، ملزومات مصرفی، خدمات). • بنا به اظهار وزیر صنعت، معدن، سهم بنگاههای کوچک و متوسط در تولید ناخالص ملی در حدود 39 درصد است. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

7. بنا به آمار جهانی، بیش از 90% بنگاه‌های در سراسر جهان بنگاه‌های کوچک و متوسط است. • در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن، ﺑﻨﮕﺎه‌هاي ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان 35 اﻟﻲ 90درﺻﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﺎﺧﺎﻟﺺ داﺧﻠﻲ «GDP» ﻛﺸﻮرﻫﺎ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ‌کنند. • ﺑﻴﺶ از 50 درﺻﺪ ﻧﻴﺮوي ﻛﺎر در دﻧﻴﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻨﮕﺎه‌های ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه است. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

8. به گزارش معاونت صنایع کوچک وزارت صنعت، تجارت، و معدن، از سال 84 تعداد 192خوشه‌ی کسب و کار شناسایی شده که تا کنون در حدود 40 پروژه در ایران منجر به قرارداد شده است. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

9. به گزارش «ایمپایر استیت کورپوریشن» در سال 2010 تنها در ایالت نیویورک 814 خوشه و زیرخوشه‌ی کسب و کار فعال شناسایی شده‌اند (ایالت نیویورک کم‌تر از 20 میلیون نفر جمعیت دارد). آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

10. عوامل آسیب‌شناسی معطوف به درون خوشه آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

11. عوامل آسیب‌شناسی معطوف به برون خوشه آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

12. نداشتن توان تولید در مقیاس اقتصادی مستلزم توسعه‌ی «شبکه‌های افقی» از اعضای اصلی خوشه با حمایت «شبکه‌های عمودی» است. توسعه‌ی شبکه‌های افقی و عمودی در خوشه‌ها به کندی پیش می‌رود. هنوز گزارش موفقیت (best practice) از تشکیل شبکه‌های افقی و تولید تحت برند واحد در کشور گزارش نشده است. علت: نداشتن شناخت از بازار، پایین بودن بهره‌وری عوامل تولید، محدودیت ظرفیت تولید، پایین بودن سطح تکنولوژی آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

13. نداشتن شناخت مناسب از بازار مستلزم مطالعه‌ی مستمر بازارهای قابل دسترس، پایش روندهای نیاز و تقاضا، و تحلیل و تصمیم‌گیری در مورد استراتژی‌های تصاحب سهم بیشتر از بازار، علت: نداشتن آگاهی لازم از مفهوم امروزی بازار و بازاریابی، نداشتن اشراف به روش‌های شناخت بازار و استراتژی‌های بازاریابی درون سرزمینی و بین‌المللی آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

14. نداشتن دسترسی به مجاری توزیع در بازار مستلزم مطالعه و تعامل حرفه‌ای با عوامل بازارهای هدف و شناختن سلسله‌ی مراتب نفوذ در بازار، علت: نداشتن آگاهی لازم از مفهوم امروزی بازار و بازاریابی، نداشتن اشراف به ساختار توزیع کالا یا خدمات در بازارهای مختلف آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

15. بـرنامه‌ی راهبردي وزارت كار و امور اجتماعي راهبرد سيزدهم : كمك به تسهيل فعاليت و توسعه خوشه‌هاي كسب و كار (بندهای برگزیده) کمک به ايجاد، حفظ و توسعه‌ی واحدهای کسب و کار کوچک و متوسط در خوشه‌هاي كسب و كار آرايش  مناسب بنگاهی از طريق خوشه‌سازی و منظومه‌سازی تدوين قوانين و مقررات به منظور تقويت و توسعه خوشه‌هاي كسب و كار بهره گيري از تجارب كشورها در توسعه خوشه‌هاي كسب و كار بررسي راه هاي تقويت و توسعه خوشه‌ها كسب و كار ارائه‌ی عادلانه‌ی تسهيلات و مشوق‌ها به بنگاه‌هاي فعال در خوشه‌ها حمايت و توسعه‌ی شرکت‌های مادرتخصصی و خوشه‌های كسب و كار افزايش دانش و آگاهی صاحبان بنگاه‌هاي كسب و كار كوچك کمک به بخش خصوصی برای ارائه‌ی آموزش‌های مهارتي درون خوشه‌ها كمك به ارتقای برنامه‌ريزی منابع انسانی در خوشه‌هاي كسب و كار آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

16. ... وی در خصوص  افزایش بودجه‌ی ایجاد خوشه‌های صنعتی در شهرک‌ها و نواحی صنعتی نیز توضیح داد: در بودجه سال 91 ردیف مستقلی برای خوشه‌های صنعتی پیش‌بینی شده که با ایجاد آن می‌توان به توسعه خوشه‌های صنعتی به عنوان زنجیره‌ی منطقی تولید کمک کرد. مدیر عامل سازمان صنایع کوچک و شهرکهای صنعتی ایران در خصوص بودجه‌ی این سازمان گفت: در سال جاری بودجه‌ی ما 430 میلیارد تومان بوده که برابر با بودجه‌ی یک سوپرمارکت پیشرفته است و پاسخ‌گوی نیاز 31 استان نیست. وی تاکید کرد: تمام تلاش خود را به کار می‌بندیم که بودجه‌ی این سازمان را در سال آینده به بیش از 2 هزار میلیارد تومان افزایش دهیم هرچند اتمام پروژه‌های نیمه‌تمام و تکمیل زیرساخت‌ها به بودجه‌ی بیشتری نیاز است ... مولایی با اشاره به تقدیم لایحه‌ی پشتیبانی از صنایع کوچک به وزارتخانه، اضافه کرد: توجه ویژه و پشتیبانی از  صنایع کوچک با جدیت در دستور کار قرار دارد. منبع: http://isipo.ir/?part=news&inc=news&id=619 (1390/10/20) آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

17. معاون كمك‌هاي تجاري سازمان توسعه‌یتجارت با بيان اينكه بودجه‌یامسال حمايت از خوشه‌هاي صادرات‌گرا پرداخت نشد، گفت: كل حمايت‌ها در سال 88 نيز در حد 10 تا 20 ميليون تومان است. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

18. در سال 2001 اولین برنامه‌ی توسعه‌ی خوشه‌ای «صنعتی» برای ارتقای ارتباط صنعت و دانشگاه، ایجاد فضای نوآوری، و رقابت‌پذیر کردن صنایع ژاپن در سطح بین‌المللی ارائه شد. در سال 2009 بودجه‌ای برابر 107میلیون یورو برای 18 پروژه‌ی توسعه‌ی خوشه‌ای در کل ژاپن (شبکه‌های دانشگاه – صنعت – دولت) توسط وزارت اقتصاد، بازرگانی و صنعت (METI) تخصیص یافت. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

19. در سال 2009 بودجه‌ای برابر 133 میلیون یورو برای 9 پروژه‌ی توسعه‌ی خوشه‌ای در حوزه‌ی خلاقیت‌های فکری و رقابت‌پذیری توسط وزارت آموزش، فرهنگ، ورزش، علم و فن‌آوری(MEXT) در مناطق «هوکایدو»، «هاماماتسو»، «فوکواُوکاکیتاک‌یوشو»، «سندای»، «ناگانو»، و «کانسای» اختصاص یافت. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

20. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه = € 142 m = € 306 m

21. Four Mega Handloom Clusters at Varanasi (Uttar Pradesh), Sivasagar (Assam), Virudhunagar (Tamil Nadu) and Murshidabad (West Bengal) have been taken up for their integrated and holistic development in the past two years. A budget allocation of Rs 70 crore per mega cluster is being made to benefit 25000 handloom weavers per clusters over 5 years to enable the weavers to shift to high value items. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه 70 کرور برای هر مگاکلاستر یا کلان‌خوشه فقط در بخش نساجی و فقط برای اوتارپرادش، سیواساگار، بنگال غربی، و تامیلنادو جمعاً معادل حدود 42 میلیون یورو فقط برای سال مالی 2011-2012

22. Today, job creation and economic growth are fueled by Regional Innovation Clusters – inter-connected ecosystems of businesses, academic institutions, research facilities and governmental efforts that generate a virtuous cycle of competitive strength in a well-defined area. Strong clusters produce better wages for workers and higher rates of entrepreneurship and innovation (as measured by patents) for businesses. EDA recognizes the importance of promoting Regional Innovation Cluster development and growth nationwide. Consistent with this theory, in FY 2010 EDA will boost the nation’s competitiveness by catalyzing increased Regional Innovation Cluster activity in U.S. regions through a two-part program: آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

23. توسعه‌ی شبکه‌های افقی و عمودی امروزه ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی از طریقِ خوشه‌های نوآور منطقه‌ای (اکوسیستمی از بنگاه‌های مرتبط، مؤسسات آموزشی، مؤسسات پژوهشی و نهادهای دولتی که چرخه‌ی بکری از قدرت رقابتی در یک منطقه‌ی مشخص ایجاد می‌کنند) میسر می‌شود. خوشه‌های قوی دستمزدهای بهتری پرداخت می‌کنند و (به گواهی پروانه‌های اختراع) میزان کارآفرینی و نوآوری برای کسب و کار در آنها بالاست. اداره‌ی توسعه‌ی اقتصادی بر اهمیت ترویج رشد و توسعه‌ی خوشه‌های نوآور منطقه‌ای را در سطح ملی تأکید می‌کند. مطابق این نظریه، در سال مالی 2010، اداره‌ی توسعه‌ی اقتصادی رقابت‌پذیریِ ملی را با فعالیت خوشه‌های نوآور منطقه‌ای در مناطق مختلف امریکا از طریق دو برنامه پشتیبانی خواهد کرد: آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

24. EDA will establish a national research and information center to begin mapping the geography of clusters, initiate a registry of cluster initiatives and programs, and conduct research on cluster dynamics and cluster initiative and initiative program impacts and best practices. The center will track cluster activity and support effective cluster efforts. • EDA will support cluster initiative programs nationwide through competitive grants funded by the agency’s Economic Development Assistance Program آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

25. EDA یک مرکز ملی پژوهش و اطلاعات برای تدوین نقشه‌ی جغرافیاییِ خوشه‌ها تأسیس و فهرستی از پروژه‌ها و برنامه‌های توسعه‌ی خوشه را تدوین خواهد کرد و پژوهش‌هایی در مورد روند پیشرفت پروژه‌های توسعه‌ی خوشه و پی‌آمدها و دست‌آورد‌ها به عمل خواهد آورد. این مرکز، فعالیت خوشه‌ها را پی‌گیری و تلاش‌های اثربخش خوشه‌ها را پشتیبانی خواهد کرد. • EDA با اهدای کمک‌های بلاعوض مالی از محل «برنامه‌ی کمک به توسعه‌ی اقتصادی» از پروژه‌های توسعه‌ی خوشه‌ای در سطح ملی حمایت خواهد کرد. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

26. A pool of approximately $5 min grant funds will be available for the organization, development and sustaining of industry partnerships. These funds can help to strengthen existing partnerships; support 4 innovative non-training initiatives and seed fund the development of new partnerships. A pool of approximately$15 mwill be available to support the training needs of the Industry Partnerships. The maximum for any one Training Grant request is $300,000. Applicants can apply for both Partnership and Training Grants in a single application. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

27. بودجه‌ی خوشه‌های منطقه‌ای در سال مالی 2011 آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

28. Asturias Regional Cluster policy: IDEPA, the Economic Development Agency of the Principality of Asturias started in 2007 a Cluster Policy with an overall budget of 1 million € in order to support activities focused on: leadership, networking and financial support. As regards the financial support two calls have been launched: 1st call in 2008 with a budget of 500 000 € and 12 projects approved and the 2nd call in 2009 with a budget of 750 000€. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

29. حمایت از خوشه‌های منطقه‌ای آستوریاس (اسپانیا): IDEPA (دفتر توسعه‌ی اقتصادی پرنس‌نشین آستوریاس) در سال 2007 یک برنامه‌ی توسعه‌ی خوشه‌ای را با بودجه‌ی کل 1 میلیون یورو به منظور حمایت از فعالیت‌های معطوف به رهبری، شبکه‌سازی، و حمایت مالی اختصاص داد. در مورد حمایت مالی، دو درخواست واصل شد: درخواست اول در سال 2008 با بودجه ای به مبلغ 500 هزار یورو برای 12 پروژه‌ی مصوب و دومین درخواست به سال 2009 با بودجه‌ای برابر 750 هزار یورو. آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

30. جمع‌بندی آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه مرحله‌ی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مرحله‌ی اجرای پروژه‌ی توسعه‌ی خوشه

31. 1. مرحله‌ی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی • ضعف عزم ملی در سطح حاکمیت برای حمایت از رویکردِ توسعه‌ی خوشه‌ای • فقدان مرکز سیاست‌گذاری واحد خوشه‌های کسب‌وکار در کشور و وجود متولیان یا مدعیان متعدد، • فقدان مرکز مطالعات نظری در مورد خوشه‌های کسب‌وکار در کشور، • فقدان ارتباط مناسب میان وزارت صنعت، معدن، و بازرگانی با مراکز دانشگاهی در مورد سیاست‌گذاری و مطالعات تخصصی خوشه‌های کسب‌وکار در کشور، • فقدان ساختار مناسب برای مدیریت دانش در حوزه‌ی ‌خوشه‌های کسب‌وکار در کشور آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه

32. 2. مرحله‌ی اجرای پروژه‌ی توسعه‌ی خوشه • نحوه‌ی واگذاری پروژه‌های توسعه‌ی خوشه برای اجرا، • ضعف دانش نظری لازم برای اجرای مراحل مختلف، • معضلات سرمایه‌گذاری در «پروژه‌های توسعه‌ی خوشه»، • معضلات برخورداری از تسهیلات مالی بانکی (فقدان صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری صنایع کوچک یا بانک صنایع کوچک) • فقدان مرکز اطلاعات بازرگانی و اقتصادی منسجم در کشور آسیب‌شناسی توسعه‌ی خوشه