Áhrif stefnunnar í peningamálum og ríkisfjármálum á heildareftirspurn

1. 34 Áhrif stefnunnar í peningamálum og ríkisfjármálum á heildareftirspurn

2. Heildareftirspurn • Heildareftirspurn ræðst af ýmsum þáttum auk stefnunnar í peningamálum og ríkisfjármálum • Útgjaldagleði heimila, fyrirtækja og almannavaldsins hefur lykiláhrif á heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu Munið: Y = C + I + G + X - Z

3. Heildareftirspurn • Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja aukast, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til hægri, svo að framleiðsla og atvinna aukast í bráð • Þegar útgjöld heimila og fyrirtækja minnka, hliðrast heildareftirspurnarkúrfan til vinstri, svo að framleiðsla og atvinna dragast saman í bráð • Ráðstafanir í peningamálum og ríkisfjármálum eru stundum notaðar til að vega á móti sveiflum í heildareftirspurn og auka þannig stöðugleika í efnahagslífinu • Sveiflujöfnun

4. Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurn • Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við af þrem ástæðum, sbr. 33. kafla • Auðsáhrif P upp => M/P niður => C niður => Y niður • Vaxtaáhrif P upp => M/P niður => i upp => I niður => Y niður • Gengisáhrif P upp => eP/P* upp => X niður, Z upp => Y niður

5. Áhrif peningastefnunnar á heildareftirspurn • Í Bandaríkjunum eru vaxtaáhrifin mikilvægasta ástæðan fyrir neikvæðum halla heildareftirspurnarkúrfunnar • Í opnum hagkerfum, eins og t.d. á Íslandi, skipta gengisáhrifin einnig miklu – e.t.v. meira! – máli en vaxtaáhrifin

6. Peningamarkaður • Keynes bjó til kenningu um peningaeftirspurn til að reyna að bregða birtu á ákvörðun vaxta • Skv. kenningu hans ráðast vextir af jafnvægi framboðs og eftirspurnar á peningamarkaði

7. Peningamarkaður • Peningamagnskenningin (upprifjun) • MV = PY => M/P = kY með k = 1/V • Peningaeftirspurn fer eftir tekjum • Viðskiptaeftirspurn eftir peningum • Keynes gekk skrefi lengra • M/P = kY – mi með m > 0 • Peningaeftirspurn fer einnig eftir vöxtum • Spákaupmennskueftirspurn eftir peningum

8. Peningamarkaður • Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af vöxtum • Fólk þarf á handbæru fé að halda, enda þótt önnur eignarform bjóði hærri vexti, þar eð peningar eru gjaldmiðill – munið: smurning • Fórnarkostnaður peningaeignar er vextirnir, sem hægt væri að vinna sér inn með því að eiga skuldabréf á vöxtum í stað peninga • Hækkun vaxta eykur fórnarkostnað peningaeignar, svo að ... • ... vaxtahækkun dregur úr peningaeftirspurn

9. Peningamarkaður • Framboð peninga • Seðlabankinn stýrir peningaframboði • Markaðsaðgerðir • Breytingar á bindiskyldu • Breytingar á stýrivöxtum • Þar eð seðlabankinn stýrir peningaframboði, fer það ekki eftir vöxtum • Fast peningaframboð birtist í lóðréttri framboðskúrfu á peningamarkaði Þetta er einföldun: við höfum áður séð, að M = D + R

10. Peningamarkaður • Jafnvægi á peningamarkaði • Vextir jafna metin milli framboðs og eftirspurnar á peningamarkaði • Vextir ná jafnvægi, þegar framboð er jafnt eftirspurn eftir peningum

11. Peningamarkaður Jafnvægi á peningamarkaði Þrjár forsendur • Verðlagi er haldið föstu til einföldunar • Vextir jafna metin milli framboðs og eftirspurnar við gefnu verðlagi • Framleiðsla breytist í hátt við heildareftirspurn • Heildarframboðskúrfan hallar upp í bráð AS AD’ AD

12. Framboð peninga r1 Jafnvægis- vextir r2 Eftirspurn eftir peningum d d M M2 Mynd 1. Jafnvægi á peningamarkaði Vextir Peningamagn 0 Peningaframboð skv. ákvörðun seðlabankans

13. Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við • Eftirspurn eftir peningum ræðst m.a. af verðlagi • Hækkun verðlags eykur eftirspurn eftir peningum við gefnum vöxtum • Aukin peningaeftirspurn veldur vaxtahækkun • Vaxtahækkun dregur úr fjárfestingu, svo að heildareftirspurn dregst saman • Samdráttur heildareftirspurnar dregur úr framleiðslu • Sem sagt: Hækkun P=> lækkun Y

14. Heildareftirspurnarkúrfan hallar niður á við • Af þessari röksemdafærslu leiðir sem sagt neikvætt samband milli verðlags og heildareftirspurnar eftir vörum og þjónustu • Niðurhallandi heildareftirspurnarkúrfa • Þetta eru vaxtaáhrifin • Skoðum málið á myndum

15. 2. . . . þá eykst eftirspurn eftir peningum … P2 r2 Peningaeftirspurn við verðlagi P2 , MD2 r 1. Ef P 3. … verðlag svo að Peningaeftirspurn við hækkar … vextir verðlagi P , MD hækka … Y2 Y 4. . . . og þá minnkar fjárfesting og einnig heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu. Mynd 2. Peningamarkaður og halli heildareftirspurnarkúrfunnar (a) Peningamarkaður (b) Heildareftirspurnarkúrfan Vextir Verðlag Framboð peninga Heildar- eftirspurn 0 0 Peningamagn Peningaframboð Framleiðsla skv. ákvörðun seðlabanka

16. Breytingar peningaframboðs • Seðlabankinn getur hliðrað heildareftirspurnarkúrfunni með því að breyta peningaframboði • Aukning peningaframboðs hliðrar peningaframboðskúrfunni til hægri • Ef peningaeftirspurn stendur í stað, þá lækka vextir • Vaxtalækkun örvar fjárfestingu og þá um leið heildareftirspurn og landsframleiðslu

17. Framboð MS2 peninga, MS 1. Þegar seðlabankinn r P eykur framboð peninga … r2 2. … þá AD2 lækka vextir … Peningaeftirspurn við verðlagi P Y 3. … svo að fjárfesting eykst og einnig heildareftirspurn við gefnu verðlagi Mynd 3. Aukning peningaframboðs (b) Heildareftirspurnarkúrfan (a) Peningamarkaður Verðlag Vextir Heildareftirspurn A D Framleiðsla 0 Y Peningamagn 0

18. Breytingar peningaframboðs • Þegar seðlabankinn eykur peningamagn í umferð (þ.e. framboð peninga), lækkar hann vexti og eykur heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til hægri • Þegar seðlabankinn dregur úr peningamagni í umferð, hækkar hann vexti og dregur úr heildareftirspurn við gefnu verðlagi, svo að heildareftirspurnarkúrfan hliðrast til vinstri

19. Vextir sem hagstjórnartæki • Stjórn peningamála miðast ýmist við stjórn peningamagns í umferð eða vexti • Ef peningamagn er stjórntæki, þá leiðir tiltekið peningamagn til tiltekins vaxtastigs í jafnvægi á peningamarkaði eins og við sáum áðan: vextir eru innri stærð • Ef vextir eru stjórntæki, þá útheimtir vaxtamarkmið seðlabankans tiltekið framboð peninga: peningaframboð verður þá innri stærð • Ef seðlabankinn setur sér vaxtamarkmið eða verðbólgumarkmið, hefur það áhrif á peningaframboð og þá um leið á heildareftirspurn

20. Áhrif ríkisfjármála á heildareftirspurn • Stefnan í fjármálum ríkisins felst í að ákveða ríkisútgjöld og skatta • Fjármálastefna ríkisins hefur áhrif á sparnað, fjárfestingu og hagvöxt til langs tíma litið, sbr. 26. kafla • Fjármálastefnan hefur aðallega áhrif heildareftirspurn til skamms tíma litið • Fjármálastefnan hefur einnig áhrif á hagvöxt til langs tíma litið (menntun, heilbrigði o.s.frv.)

21. Breytingar á ríkisútgjöldum • Þegar stjórnvöld breyta peningamagni eða sköttum, eru áhrifin á heildareftirspurn óbein – þau orka á útgjaldaákvarðanir heimila og fyrirtækja • Meira peningamagn leiðir til aukinnar fjárfestingar • Skattahækkun dregur úr neyzlu • Þegar stjórnvöld breyta ríkisútgjöldum, eru áhrifin á heildareftirspurn bein og milliliðalaus • Ríkisútgjöld eru partur af heildareftirspurn • Y = C + I + G + X - Z

22. Breytingar á ríkisútgjöldum • Breyting ríkisútgjalda hefur tvenns konar áhrif á heildareftirspurn • Margfaldaraáhrif • Ruðningsáhrif

23. Margföldunaráhrifin C = a + bY með b = 0,8 • Aukin ríkisútgjöld hafa margföldunaráhrif á heildareftirspurn • Ríkið eykur útgjöld sín um 100 • Framleiðsla og tekjur aukast þá um 100 • Neyzla eykst þá um 80, ef neyzluhneigðin er 0,8 • Framleiðsla og tekjur aukast um 80 til viðbótar ... • ... og þannig áfram koll af kolli • Hver króna, sem ríkið ver til að kaupa vörur og þjónustu, eykur heildareftirspurn um meira en eina krónu

24. Margföldunaráhrifin • Margföldunaráhrifin lýsa viðbótarhliðrun heildareftirspurnarkúrfunnar vegna þess, að aukning ríkisútgjalda eykur framleiðslu og tekjur og þá um leið neyzlu heimilanna

25. 2. … en margföldunar- áhrifin geta magnað hliðrun heildar- eftirspurnarkúrfunnar. 100 mkr. AD3 AD2 Heildareftirspurn, AD1 1. Aukning ríkisútgjalda um 100 mkr. eykur heildareftirspurn fyrsta kastið um sömu 100 mkr. … Mynd 4. Margföldunaráhrifin Verðlag Framleiðsla 0

26. Margfaldarinn • Hversu stór er margfaldarinn? Áhrif aukinnar neyzlu um eina krónu á tekjur Hvar endar þetta?

27. Margfaldarinn • Hversu stór er margfaldarinn?

28. Margfaldarinn: Önnur útleiðsla • Hversu stór er margfaldarinn?

29. Margfaldarinn: Önnur útleiðsla Ríkisútgjaldamargfaldari Fjárfestingarmargfaldari *að gefnum innflutningi Útflutningsmargfaldari*

30. Margfaldarinn • Margfaldaraformúlan er sem sagt Margfaldari = 1/(1 - MPC) • Lykilstærðin í formúlunni er markaneyzluhneigðin MPC • Markaneyzluhneigðin er það hlutfall viðbótartekna, sem varið er til neyzlu frekar en til sparnaðar

31. Margfaldarinn • Ef MPCis 3/4, þá er margfaldarinn Margfaldari = 1/(1 - 3/4) = 4 • Sé svo, þá leiðir aukning ríkisútgjalda um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 400 mkr. • Ef MPCis 2/3, þá er margfaldarinn Margfaldari = 1/(1 - 2/3) = 3 • Sé svo, þá leiðir aukning útflutnings um 100 mkr. til þess, að heildareftirspurn eftir vörum og þjónustu eykst um 300 mkr.

32. Ruðningsáhrif • Örvandi aðgerðir í ríkisfjármálum, t.d. aukning ríkisútgjalda, hafa þó minni árif í reynd en margfaldarinn gefur til kynna • Aukin ríkisútgjöld leiða til vaxtahækkunar, þar eð ríkið keppir við einkageirann um lánsfé og þrýstir vöxtum upp á við • Vaxtahækkun dregur úr fjárfestingu • Samdráttur fjárfestingar dregur úr heildareftirspurn

33. Ruðningsáhrif • Þessi samdráttur eftirspurnar, sem leiðir af vaxtahækkun vegna aukningar ríkisútgjalda, er kenndur við ruðningsáhrif • Ruðningsáhrifin draga úr örvandi áhrifum ríkisútgjaldaaukningar á heildareftirspurn • Skoðum málið á myndum

34. 4. ... og hækkun vaxta dregur úr aukningu 2. ... þá eykst 100 mkr. heildareftirspurnar. eftirspurn eftir peningum ... r2 3. ... svo að AD2 vextir r hækka ... AD3 M D2 1. Þegar aukning ríkisútgjalda eykur heildareftirspurn ... Mynd 5. Ruðningsáhrif (a) Peningamarkaður (b) Hliðrun heildareftirspurnar Verðlag Vextir Framboð peninga Heildareftirspurn, AD1 Peningaeftirspurn, MD Peningaframboð Framleiðsla 0 Peningaframboð 0 skv. ákvörðun seðlabanka

35. Ruðningsáhrif • Þegar útgjöld ríkisins eru aukin um 100 mkr. eykst heildareftirspurn um meira eða minna en 100 mkr. eftir því, hvor eru sterkari, margföldunaráhrifin eða ruðningsáhrifin

36. Breytingar á sköttum • Þegar stjórnvöld lækka tekjuskatt, aukast ráðstöfunartekjur heimilanna • Heimilin spara hluta viðbótarteknanna • Þau verja afganginum til aukinnar neyzlu • Aukin neyzla heimilanna hliðrar heildareftirspurnarkúrfunni til hægri

37. Skattamargfaldarinn Margfaldarinn = {1/[1-b(1-t) + m]} • Y = C + I + G + X – Z • Þrjú atferlisföll: • C = a + b(Y – T), b = markaneyzluhneigð • T = tY, t = skatthlutfall • Z = mY, m = innflutningshlutfall • Y = a + [b(1-t)]Y + I + G + X – mY • Leysum fyrir Y: • Y = {1/[1-b(1-t) + m]}(a + I + G + X) dY/dt < 0

38. Breytingar á sköttum • Áhrif skattabreytingar á heildareftirspurn ráðast af samspili margföldunaráhrifa og ruðningsáhrifa • Áhrif skattabreytingar fara einnig eftir því, hvort skattabreytingin er talin vera tímabundin eða varanleg • Varanleg skattahækkun hefur meiri áhrif en tímabundin skattahækkun

39. Hagstjórn • Hagstjórn til sveiflujöfnunar hefur verið lögbundin í Bandaríkjunum síðan 1946 • Hagstjórn hefur borið árangur: Mynd Tobins • Kerfisbundin hagstjórn hófst enn fyrr í Evrópu, t.d. í Svíþjóð á árunum eftir 1930 • Áskorun til hagstjórnenda • Þeir þurfa að reyna að milda hagsveiflur • Þeir þurfa að forðast að magna hagsveiflur

40. Hagsveiflur í Bandaríkjunum 1871-2003 Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

41. Hagsveiflur í Frakklandi 1821-2003 Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

42. Hagsveiflur í Þýzkalandi 1851-2003 Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

43. Hagsveiflur í Bretlandi 1831-2003 Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

44. Hagsveiflur í Danmörku 1821-2003 Staðalfrávik 1821-1945: 3,8 1947-2003: 2,3 Kaupmáttur VLF á mann, breyting í % á ári

45. Hagsveiflur á Íslandi 1901-2003 Staðalfrávik 1901-1945: 6,4 1947-2003: 4,3 VLF á mann, breyting í % á ári

46. Rök gegn sveiflujöfnun • Sumir hagfræðingar telja, að tilraunir til hagstjórnar hneigist til að magna hagsveiflur frekar en að milda þær • Aðgerðir í peningamálum og ríkisfjármálum hafa áhrif á heildareftirspurn með töf • Þessir hagfræðingar telja, að hagsveiflan eigi að fá að vera í friði, hún sé óumflýjanleg • Öðru máli gegnir um kreppur • Enginn hagfræðingur með fullu viti vill, að kreppur fái að geisa í friði

47. Sjálfvirkir höggdeyfar • Með sjálfvirkum höggdeyfumer átt við breytingar á stefnunni í ríkisfjármálum, sem örva efnahagslífið sjálfkrafa í niðursveiflum og dempa það í uppsveiflum, án þess að stjórnvöld þurfi að skipta sér af málinu • Skattkerfið er sjálfvirkur höggdeyfir, og sama gildir um sumar tegundir ríkisútgjalda, t.d. atvinnuleysisbætur • Sbr. Ísland núna