Partitë politike

1. Partitë politike

2. Një dukuri e herëshme Historianët: • Kuptimi etimologjik: Nga fërngjishtja e vjetër partir, ndaj në pjesë • Më von mori kuptimin e një fraksioni ushtarak dhe politik • Njëpjesëtjetër, pasuestëVeberit e gjejnëtekfjalalatinepars (pjesë) • Shkencat shoqërore e përdorën termin politik (përkthyesit e Aristotelit) për të treguar grupet sociale rivale(kundërshtare) në Athinë • Specialistët, historianët e romës antike përdorën termat: partia e Plebejve dhe partia e patricëve • Për të karakterizuar luftrat e grupeve të veçanta që shkatëruan republikën romane studiuesit përdorën termin luftra partizane • Po ashtu, Soecialistët e mesjetës kur trajtonin konfliktet politike në republikën Romane përdorën termin parti politike • Ndeshjen e palëvenë revolucionevet e mëdha të shekujve 17 dhe 18 (Anglez, Amerikan dhe Francez) historianët i qajtën parti (fraksione)

3. Përcaktimiipolitikës Politologët: • Politikastudiohetpërarsyepedagogjike, tëedukimittënjerëzve • Termi politikë i ka prirë termit klasa shoqërore • Veber: partitë janë fëmijë të demokracisë dhe të votimit të përgjithshëm • Pjesa më e madhe e politologëve bashkëkohorë bien dakord se: që një grup të konsiderohet parti politike duhet të përmbush katër kushte: • Vazhdimësinë në organizim, jo thjesht jetëgjatësia e drejtuesve aktual • Organizimi në nivelin vendor dhe kombëtar • Vendosmëri e drejtuesve në lidhje me pushtetin, jo thjesht për ta ushtruar atë • Organizim për të patur simpatizantë dhe mbështetje popullore  Ky përcaktim i largohet konceptit të grupeve të armatosura, partizane, klubeve të revolucionit francez, (klubi i jakobinëve, që u byll pas rëniessëRobespierit, qëkryesoiKomitetin e shpëtimitpublik), etj.

4. MaksVeberdhepartitë • Nëfillimet e vetasociologjias e përgjithëshmeqëndroishpërfillësendajdukurisësëpartivepolitike • NdërsaVeberibëriedheanalizënsociologjiketëpartive (ndoshta se babaiitijishtedeputetnërajshang) • Veberinëligjëratën “Dijetaridhepolitika”etrajtonpolitikënsiprofesiondhesiprirje • Veberidallonkonceptinpopullorngakonceptishkencormbipolitikën • Nëtëparinpartiaështë e lidhur me procesinelektoraldhepërbënnjë “ndërmarrjepolitike”, qëdomosdoshmërishtështëedhenjëndërmarrjeinteresash • Konceptiitregutpolitik: Njënumurikufizuarnjerëzishpërçështjepolitikekandidojnë, rekrutojnëpartizanë me vullnettëlirë, mbledhinfonde, vihennëkërkimtëvotave • Konceptiitreguttëinteresave: sinjëorganizimformalishtilirëqësynontusigurojëkryetarëvepushtetin, militantëvemundësiidealedhemateriale, përfitimepersonaledhepartiake

5. Analiza e dukurisëpartiake • Pjesamë e madhe e politologëve, ndryshengahistorianët e lidhindukurinëpartiakeme ndërtimin e demokracisë • Tëtjerëstudius e lidhindukurinëpartiakesi me origjinënashtuedhe me natyrën e partivepolitike • Ka dy debate themelore: iparika tëbëjë me partitëunike • I dyti, me raportin midis partivedheshoqëriveglobale • Përgrupin e parëtëpolitologëvepolitikazënjë vend tëprivilegjuarnëshoqëri • Veberiikonsiderontepartitëpolitikesipjellatëvotimittëpërgjithshëmdhetëdemokracisë. • Partitë, nërastetëveçantakanëegzistuaredheparavotimittëpërgjithshëm, qënëkohën e romësantikerepublikane • Tëtjerë e lidhinpartinë me daljen e masavenëskenënpolitikepërtërealizuarinteresat e partivenëmarrjen e pushtetit. Kytipar ka qenëkarakteristiksinëpartitëtradicionaleedhenëpartitë e sotme

6. Partiaunike • Porpatritë e rejadallohenngaorganizimiityre • Tëparangaqëllimetdheprojektetpartitëjanënëlinjën e vjetër • Ndërsaorganizimiityreështënjëtiparimëvonshëm • Karakteristikathemeloreështëtëqenitnjëorganizatë, njëbashkësi e programuarracionalishtpërtëarriturnjëqëllim, njëgrumbullimvullnetarindividësh • Njëparti e ardhurnëfuqingarevolucioniaponjëgrushtshtetiështënjëpartiunike • Raymond Aron (politolog, filozofdhesociologfrancez, shek 20) e quanpartinëunikenjëpartimonopolisteqëkrijonzbrazdësipolitikerrethsaj • Partia duke qënëpjesë e sëtërësështënëgarë me tëtjerat. • Në se nuk ka rivalitetajondryshonnatyrë. Veberkur: GelfëtnëFrancëilikujduankundërshtarëtatapushuansëluajturirolin e tyresiparti. • Partiashtetështëmishërimiisajnënjëinstituciondhejonënjëorganizatë. Ajohumbetnatyrën e njëpartiesinëkuptimin e vjetëredhetëri

7. Mbikonfliktin • Parti do tëthotëpjesë, ndarje d.m.th konflikt • Çdoparti e ka bazënnënjëkonfliktshoqëror • Partitëpolitikejanëshfaqjetëkonflikteveshoqërore • Marksistët: e shihninhistorinësinjëluftëtëklasave, nukmundtëqëndrojëshoqëria pa konflikt • Ngapikëpamjafilozofike: • Partiaështënjëfraksionindërtuarmbindryshimin e parimeve , atolindinngalogjika e qeverrisjespërfaqësuese • Kuradministrimiështëikeqoborriipartisëngushtohet, kurështëimirë, zgjerohet • David Hume(filozofiskocez, shek 18): njerëzitiduanpersonat e partisënëtëcilënbëjnëpjesëdheurrejnëkundërshtarët

8. Politologëtdhesociologët • Vlerësimengapikëpamjaideologjike • Rrethinteresitkombëtar • Predikuestëtënjëjtësdoktrinëpolitike • Ndikimimbiqeverrisjen e punëvepublike • Marrinpjesënëjetënpolitike me synimpushtetindheinteresat e tyre Vlerësimëngapikëpamjaorganizative • Njëpartinukështënjëkomunitetpornjëbashkësikomunitetesh, grupeshtëshpërndaranëtëgjithëvendintëlidhura midis tyre me institucionekoordinuese • Njëvullnetidrejtuesvepërtëpasurpushtetinvendimmarrës, vetëmosenëkoalicion, nënivelinlokaldhekombëtar, ushtrojnëpushtetindherekrutojnëanëtarëgjatëzgjedhjevedherastevetëtjera, përtëfituarmbështetjen e popullit • Partiapolitikesi e vetmjaforcëpolitiketëshndrojënëfakteidetë e shumicësqeverrisëse

9. Funksionet e partive • Peter Merkel, studiuesipolitikavekrahasuese, ShBAevidentonkëtofunksione: • Rekrutimidhepërzgjedhja e postevedrejtuespërpostetnëqeveri • Gjenezë (piknisje) programeshdhepolitikashpublike • Koordinimdhekontrolliorganeveqeverisëse • Integrimshoqëror, përmesplotësimitdhepajtimittëkërkesavetëgrupeve, duke krijuarnjësistemtëpërbashkëtbesimeshosenjëideologji • Integrimshoqërortëindividëvenëpërmjetmobilizimitdheshoqërizimitpolitik

10. Tipologjia e partive • Kriteri universal itipologjisëpartiakeështëndarjanëtëdjathtëdhetëmajtë. • e ka origjinënnëtraditënparlamentarefranceze, kumbështetësit e mbretituleshinnëtëdjathtëtëparlamentit, nëvotimin e asamblesësë 1789 përshtrirjen e vetosmbretërore • U futedhenëtraditënparlame. britanike, kuishinkonceptet: shumica/ opozita • Tradicionalishtnëfamiljen e majtëpërfshihen: progresivët, social liberalët, social demokratët, P. socialiste, komunistedhedisaanarkiste • E djathta: konservatorët, plutokrat, kapitalist, monarkist, nacionalist & fashistët • Ndarjanëtëmajtëdhetëdjathtëka njëbazëekonomiko-sociale. E djathta e lidhurkryesisht me pronën, pushtetinabsolut, etj; • e majta me karakterin social tëpolitikave, etj. Tek ne zanafillonnë L. e II. Bot. Ka edhegrupimetëtjeramjafttëpërhapurasi: Grupiipartivekonservatore • Grupiipartivekristiandemokrate (mbivendosja e dualizmave)

11. Peshaspecifike e Partive Ndarjeklasike Nëshkencënpolitike ka ndarjetëtilla: • Partitëforta me mbi 40% • Partimesatare me rreth 20% • Parti e vogël me 10 % • Partishume e vogël Përgjithësishtkjondarjeështëtradicionale (jonëkuptiminhistorik, pornëaspektin e politologëvedhesociologëve) Tanikanëzbriturkëtopërqindje. Atojanëkarakteristikenëmomentet e ngritjessëtensionitpolitik, sikursendodhitek ne nëfillimtëviteve 90 Partitë e vogladhepesha e tyreparlamentare

12. Dimensionet e partive Nëlidhje me interesatpartiake Dimensioni social-ekonomik: • Pronësi private apopublikembimjetet e prodhimit • Ndërhyrje e fortëose e dobët e pushtetitpolitiknëplanifikiminekonomik • Mbështetjeosekundërshtipërshpërndarjen e pasurisëngatëpasurittektëvarfërit • Rritjeosezvogëlimiprogramevepubliketëmbrojtjessociale Dimensionifetar: • Qëndrimetpolitikedhepartiakendajfesëdhevleravefetare • Partitëfetaredhelaikendeshenpërnjëvargçështjeshetikesi: mbimartesatdhedivorcet; kontrollin e lindjeve; edukiminseksual; abortin; pornografinë, etj. Dimensionietniko-kulturor: Përgjithësishtvendetjanëetnikishthomogjene; por ka edheetni Dimensioni urban-rural dhendarjetpartiake Dallimet urbane-ruraleekzistojnënëtëgjithademokracitë; poratopërbëjnëburimndarjetësistemitpolitikvetëmnërastetëveçanta (krijohenpartiagrare, etj)

13. Dimensionetëtjera Dimensioninëlidhje me mbështetjenndajregjimit: (ështëfjalapërnjësistemautoritarist) • Nërastin e luhatjevetëmëdhapolitike • Kyshfaqetnërastin e partivetëmëdhaqëluftojnësistemindemokratik • ështëvërejturedhenëFrancë pas LuftëssëDytëbotëroretekPartiaDegolit, njihetsifrymaDegoliste • Nërastet president – kryetarpartie, kursistemiparlamentarështëidobëtdheideologjia del në plan tëparë Dimensioniipolitikëssëjashtme: • Eurokomunizmi (Francë, Spanjë, Itali) nëvitet 70-80 tëshek. 20 • Rënia e ideologjivekomunistengreçështjennë se partitëkomunisteibraktisënqëndrimet e tyretradicionale pro politikëssovietikedhekineze.

14. Revolucionetdhendarjetpartiake Revolucioni industrial: • ndarja midis botësrurale / urbane; • dhepronarëve/jopronarëve, nëpunësve, punëtorëve Revolucioninacional: • qendër /periferidhekishë/shtet Konfliktet e mëdhanëtregun e punës: • partitësocialistemarrinnjëzhvillimnëshkallëkombëtare Faktorihistorikbëhetshkaspërdiferencimin e njerësngatjetra; • NëBritaninë e madhedhenëSkandinavipartitëpunëtore u bënëpunëtoredhetëintegruaranësistem. (sistemidemokratik…) • NëvendetEvropiane; gjermanike, etj. partitë e punëtorëve u fiksuannënjëpolashtusidhepartitëfetare • Disapartisocialistefilluantëmbajnëedhenjëqëndrimantisistem

15. Partitëpolitikeperëndimore Sipasshkallëssërëndësisënëparlament: Tëdalangandarjapronarë/nëpunës, punëtor • Partitëdjathta: pronareoseborgjeze, • Partitëtëmajta: tëlidhura me gjendjenpunëtore • Partitëklerikaleosekristiane (ngandarjakishë/shtet) • Partitëagraredheekologjike (ngaqendër/periferi) • Partiekologjike (periferinë) • Partitënacionalistetëqendrës (tëdalangaqendra e ndarjes) • Partitë e mbrojtjes urbane (tëlidhura me qytetet, qendra) • Partitëantiklerikaledhe alternative (ngashtet e ndarjes, k/sh) Mbikëtëbazëformohenfamiljepartish: tëdjathta , tëmajta, tëqendrëslberale, etj. Gjithsesiatonuklidhenpërjetësisht me familjenkukanëlindur, mundtëbashkohenedhe me njëndarjetjetër, në se e shohintëvolitëshme

16. Elitattradicionale • Elitat e vjetra (paritë) nukmundtëbëninkarshillëkndajelitavetërejaqëpomerrninpjesëedhenëpushtet • Nëvendetëndryshmepatënreagimetëndryshme: fashizëmnëItali; nazizëmnëGjermani; pouzhadizëm (lëvizjepolitike e djathtënëmbrojtjetëartizanëvedhetregëtarëve) nëFrancë; radikalizëm I djathtënëShBA • Edhesinjëlëvizjeantikomuniste e përhapurnëShBA, pas L. II. Bot., Makartizmi, Qëkarakterizohetngafrika e ndikimittërriturkomunistnëinstitucionetamerikanedhespiunazhi i agjentëvesovjetikë.  • Mobilizimipopullorrrethshtetit-komb. Shteti ka legjitimitetin e tijpolitiknënjëterritortëcaktuar, gjeograik. Kombiështënjëentitetkulturordheetnik, brendatënjejtitterritor. • Nëkëtëkontekstformohenpartitëmbrojtjeskombëtare, autonomiste, federalisteaposeperativiste, tëcilatjanësfidëpërshtetin-komb

17. Shteti dhe shoqëria Dallimi • Shteti: praktika dhe masa institucionale, fushë e veprimtarive politike (legjislacioni, juridiksioni, policia, veprimi ushtarak, politika publike). • Shoqëria: veprimtari shoqërore nëtë cilat organet e shtetit nuk i kontrollojnë as i promovojnë, ngase nuk konsiderohen veprimtari/fushë politike. • Hobsi, LokudheRusoimbiindividin, shtetindheshoqërinë Cila është lidhja në mes shtetit dhe shoqërisë dhe si bëhet ajo? • Sfera publike balancon dhe plotëson shkallën në të cilën shteti monitoron dhe ndihmon proceset e shoqërisë civile. • Ku një vend tërëndësishëm ka media

18. Partitë e majtadhetëdjathta Partitëpunëtoreosetëmajta Origjina : lëvizjapunëtore Projekti: mbrojtja e tëpunësuarve Bazasociale: gjendjafamiljaredhepunësimi; punësimidhetësindikatat, antarësiminësindikatadheidentifikimi me klasënpunëtore Organizimindërkombëtar: internacionalja Partiborgjeze, tëmbrojtjessëpasurisë Origjina: shkrirja e lëvizjesliberaledhekonservatorizmiimoderuar Projekti: mbrojtja e botësindustrialedhetregtisë Bazasociale: zotëruesit e trashëgimive; profesionetdrejtuese private, masëqëmanovron; tëpavarurit Organizimindërkombëtar: nëkonfedaratandërkombëtaretëtëdjathtëve

19. Fetaredheshekullariste Partitëmbrojtjesfetare • Origjina: reagimindajrevolucionevedheshoqëriveliberale; katolicizmi social dhelëvizjademokristiane; Nëarenënndërkombëtarepërkrahinlëvizjendemokratike; partitëmuslimane • Projekti: mbrojtja e vleraveqëlidhen me përkatësinëndajnjëfejetëinstitucionalizuarnënjëkomunitet • Bazasociale; meshtar, përkrahëstëfesë • Lidhja: nërrjetinfetarndërkombëtar; mbulonhapësirën midis sëdjathtës/sëmajtës Partitëshekullariste • Origjina: masoneria, liberalizmiantiklerikal, feminizmi, lëvizjahomoseksuale • Projekti: mbrojtja e laicizmit; shkëputjangavleratjudaiko-kristiane • Bazasociale: jobesimtarët; jopraktikantët; • Lidhjet; lëvizjamasonike, shoqatalaike, alternative, etj (nëLuksemburg, në P. radikaleitaliane, etj)

20. Partitëtjera… Ndqarjaqendër-periferi • Origjina: dalja e shtetit – komb; jakobinizmi; bonopartizmi; unionizmi; antiseperativizmi; ideologjia e grupit; ksenofobia (frikandajsëhuajës) • Projekti: mobilizimiinjesuarrrethshtetit • Bazasociale; përfaqësuestëpopullsisënëqendërtëvendit; borgjezikombëtare, e shtetit • Lidhjet;: teknokracia, ushtria; lëvizjetpatriotike, nacionaliste, as e djathtë, as e majtë Partitëmbrojtjesterritoriale: mobilizimnënivel territorial kundrejtpolitikavetështetitqendror; Origjina: lëvizjetetnocentriste; tëpopullsivenëperiferikundrejtshtetit Lidhjet: lëvizjefolklorike; përmbrojtjen e gjuhës, dialekteve, gjuhësrajonale

21. Tëtjera… Partirurale-agrare • Mbrojtjaagrare • Promovimiambientalist, harmonianatyrore Origjina: revolucioni industrial dhetregu; mbrojta e vleraveparakapitalistetëbotësrurale, reagimndajshkretimittëfshatrave, agrokulturës, mjedisit Bazasocialepopullata e fshatitdhepjesa e arsimuar (ekologjistët) Lidhjet; organizatatbujqësore, dhetëmbrojtjessëmjedisit Jashtëndarjeve Partikundrejtpolitikave Bazasociale: shtresatëpapolitizuar Organizimsporadik

22. Ngalibridemokracia (Pika5.)Cfarë roli luajnë partitë politike në demokraci? • Tërheqja e elektoratitdhezgjedhësvenëvotimedheçështjepublike Sundimi mono-parti • Praktikatashmë ka treguaravantazhet e pluralizmitpolitikdhejotëpartivetëforta me sundim mono-partiak Konkurim i drejtë • Partitë në qeveri duhet të detyrohen të mbajnë një qëndrim të qartë të ndarë ndërmjet aktiviteteve të qeverisë dhe të partive dhe ndërmjet organizatave përkatëse. Ndarja shoqërore • Konkurimi i hapur për postet qeveritare krijon ndasi nga pikëpamja shoqërore dhe politike