UNIVERSITETI I PRIZRENIT ‘’UKSHIN HOTI”

1. UNIVERSITETI I PRIZRENIT ‘’UKSHIN HOTI” FAKULTETI EKONOMIK Lenda : Hyrje në Ekonomi te biznesit Prof.dr.Gani Gjini

2. NJOHURITE ELEMENTARE PËR KUPTIMIN E EKONOMISË

3. Ekonomia ka objekt për objekt studimi,proceset dhe lidhjet objektive që kushtezojnë dhe rregullojnë marrdhëniet midis njerzve prodhimeve të mirava materiale • Studijon marrdhëniet prodhuese në shoqëri nëper formacione pekatëse ekonomike shoqërore • Ekonomia është disiplinë shkencore,e cila studjon në vete ngërthen:sistemin ekonomik dhe politikiën ekonomike • Varësisht nga lënda e studimit,ekonomia ndahet në dy pjese kryesore:mikroekonomi dhe makroekonomi dhe kushtëzohen me njera me tjetren kanë lidhshmeri funksionale • Ne teorinë moderne ekonomike ekzistojnë studime dhe analiza të ndyshme që spjegojnë ndërlidhjen ndërmjet ekonomisë dhe zhvillimit ose vënies së kombeve gjatë periudhave të ndyshme historike

4. Ekonomia ështe shkencë që merret me studimin se si shoqeria duhet ti shfrytezoj resurset e rrallate kufizuara per te prodhuare mallra te vlefshme te cilat do t’ua shperndaj individeve te ndyshem

5. LËNDA DHE OBJEKTI I EKONOMISË Mendimet e para në lidhje me studimin e ekonomisë i hasim ne Greqine Antike.Filozofi i njohur grek,Ksenofoni (430-335 para eres sone) me ekonomi nenkuptonte aftesite udhëheqese të ekonomisë shtëpiake,ndërsa Aristoteli (384-332 para eres sone) me ekonomi nënkuptonte aftësite për te siguruar të mirat e domosdoshme për jetë përkatësisht per shtet Termi Ekonomi politike për here te parëështë perdorur ne vitin 1615 nga ana e Antoan Monkrejten (1575-1621). Ai në veprën e tij te njohur “Trakatati mbi ekonomine politike” qe ia kishte kushtuare mbretit Lui XIII per herë te parë shpjegoj marrdheniet ndërmjet politikes së shtetit dhe të ekonomise.Ai angazhohej për ndikimin e shtetit në ndërtimin e industrisë ne France.

6. Si disiplinë shkencore ekonomia paraqet në kuptimin e plotë,të fjales para dy shekujve e gjysme,me saktësisht me vepren e Adam Snithit 1723-1790 “Hulumtimi I natyres dhe shkaqeve të pasurisë së kombeve”,qe shpeshherë haset edhe me emertimin”Pasuri e kombeve” veper e botuar ne vitin 1776 në Angli,në te njejtin vit kurë dhe në SHBA është shpallur Deklarata mbi pavarsinë

7. DEFINICIONET E NDYSHME TË EKONOMISË • Ne literaturen bashkohore ekonomike,ekziistojne perkufizime të ndyshme te lëndes së ekonomisë. Keto perkufizime shpeshhere janë objekt I polemnikave të ashpra ne mes të perfaqesuesve te drejtimeve (rrymave) te ndyshme të te menduarit ekonomik • Ekonomia studijon levizjet që behen në kuader të tere ekonomise kombetare,siq jane trendet apo lëvizjet e çmimeve,te innflacionit, apo te stagflacionit,te prodhimit te shperndarjes,të kembimit te konsumit,te papunesie etje.

8. Ekonomia studjon tregëtine ndërmjet shteteve te ndyshme si dhe perpiqet te spjegoj se pse disa shtete I eskportojne disa produkte ose sherbime,ndersa importojne produkte ose shërbime tjera • Ekonomia ështe shkencë e zgjedhjes,sepse ajo shpjegon se si individet zgjedhin përdorimin e resurseve te rralla ose te limituara,siq janë:puna,paijsjet,lëndet e para dituria teknike,informatat etje.me qëllim,që te prodhohen te mira materiale dhe sherbime te ndyshëm (misri,veshmbathja,automobilat.paijsjet ushtarake,etje) dhe te njejtat të shpërndahen për konsum (shpenzim) • Ekonomia është studim I parasë,bankave,bursave të kapitalit dhe të parasë,punësimit,papunesisë etje,

9. Ekonomia është shkencë qe merret me përzgjedhjen dhe përdorimin e resurseve të limituara-te rralla(punes,tokes,diturive etje.) • Si definicion me I pranuar,më kuptimplotë dhe me gjitheperfshires,në literaturën bashkohore ekonomike konsiderohet definicioni I dhenë na ana e Paul Anthony Samuleson. • Ekonomia shpjegon se Çka duhet prodhuar,se Si duhet prodhuare dhe për ke duhet prodhuare ato te mira materiale Paul Anthony Samuleson.

10. METODAT NË SHKENCAT EKONOMIKE • Ekzistojnë metoda të veçanta të studimit që i zbaton çdo shkencë si diciplinë e veçant shkencore . • Ekonomia në hulumtimin dhe në studimin e ligjeve dhe të kategorive ekonomike shërben me metoda e përgjithshme dhe me metoda specifike . Në kuadër të metodave të përgjithshme përfshihen : • a.) Metoda e deudksionit (apstraksionit) • b.) Metoda e induksionit .

11. a.) Metoda e deudksionit • Kjo metodë niset nga e përgjithshmja që zbatohet nga ekonomistet bashkëkohor . • Kjo metode ndërtohet mbi bazën e disa supozimeve në të cilat mbështet përcaktimi i variablave ekonomike, që sugjerojnë realizimin e qëllimeve parashkruara që i përgjigjet realitetit . • Përmes deduksionit logjik, në modelet ekonomike nxirren hipoteza të verifikueshme në praktikë .

12. b.) Metoda e induksionit • Është e kundërt me metodën e deduksionit dhe niset nga konkretja në të përgjithshmen . • Metoda e induksionit mbështete në analizat emperike dhe në të dhëna statistikore nga të cilat nxirren konkludime shkencore për të arriturat, ecuritë dhe rrjedhat ekonomike . Ndërkaq në metodat specifike të ekonomise Aplikative bëjnë pjesë : a.) metoda e vrojtimit, b.) metoda e analizes • Ekonomike, c.) metoda statistikore, ç.) metoda e verifikimit, d.) metoda komparative dhe e.) metoda grafike .

13. a.) Metoda e vrojtimit • Pos inflacionit, në vrojtim mund të merren edhe kategori të tjera Ekonomike, siç është rasti i papunësisë . • Nëpërmjet kësaj metode reshtohen dukuritë ekonomike dhe bëhet konstatimi i veprimit të tyre në rrjedhat ekonomike .

14. b.) Metoda e analizës ekonomike • Analiza ekonomike paraqet një qasje e cila mbështet në disa presupozimeve, në bazë për sjelljet ekonomike të njerzve, të subjekteve (ndërrmarrjeve) ose të ekonomisë në tërësi . • c.) Metoda statistikore • Metoda statistikore mundëson të vihet deri te analizat sasiore dhe cilësore zhvillimore .

15. ç.) Metoda e verifikimit • Për të konstatuar reagimet e dukurive të ndryshme ekonomike, duhet bëhet përcjellja, përkatësisht analiza dhe efektet e tyre në momentin aktual apo në periudhë afatgjate . • d.) Metoda komparative • e.) Metoda grafike

16. DOKTRINAT E EKONOMISË APLIKATIVE Merkantilizmi • Elementet e para të ekonomisë aplikative i hasim te merkantilistët, përkatësisht në sferën e ekonomisë . • Intervenimi i shtetit në ekonomi, në forma të ndryshme në fazën e hershme dhe të vonshme .

17. • Spanja : është e ndaluar repësisht eksportimi i metaleve të çmueshme. (kërcnim me vdekje) . • Italia : Antonio Serra i pari në mënyrë të drejt e përdori termin bilanci i tregtisë së jashtme, ku angazhohej për një bilanc pozitiv të tregtis së jashtme . • Franca : Antoin Monkretien në veprën e tij “Traktati i ekonomisë politike i pari në historinë e mendimit ekonomik përdori termin “ekonomia politike “ .

18. Merkantilizmi i zhvilluar në Francë paraqitet në kohën e Luigjit XIV dhe ministrit të tij- Kolbert Colbert (1661-1683), ky tip i merkatilizmit në literaturën ekonomike njihet me emrin Kolbertizëm . Gjermania . ( shek. XVII-XVIII ) kameralizmi Anglia . ( XVI-XVII ) Tomas Mani • paraqitjen e parë moderne të ekonomisë aplikative .

19. FIZIOKRATIZMI ( Françios Quesnay 1694-1774 ) , formuan një tip të doktrinës të mendimit ekonomike që quhej Fiziokratizëm . • Koncepti i fiziokratëve bazohet në liri ekonomike, ku rregullimi i suskeshëm shoqëror dhe ekonomik duhet të jetë në pajtim me ligjet natyrore . • Fiziokratë formuan parimin ekonomik të liberalizimit “laissez-fair” ku rregullimi pozitiv shoqëror duhet të jetë në pajtim me ligjet natyrore .

20. • Fiziokratët kërkimet e tyre i përqendruan në sferën e prodhimit dhe atë vetëm në bujqësi e jo në ekonominë e përgjithshme, (karakter njësektoral) . • Quensnay në veprën e tij “ Parimet e pushtetit ekonomik “ bën ndarjen së shoqërisë në klasa . 1. Klasa prodhuese . 2. Klasa e pronarëve . 3. Klasa sterile . • Idet e fiziokratëve patën ndikim në paraqitjen e mendimeve të reja në teorin ekonomike .

21. Doktrina Liberale • Përfaqësuesit kryesorë të kësaj doktrine janë : Adam Smith dhe David Ricardo . • Në veprën The Theory of Moral Sentiments (1759) zhvilloi një teori të motivimit që synonte të pajtonte egoizmin njerzorë me një vend shoqëor të parregullt . • Vepra më e njohur e Smithit The Wealth of Natons (1776) përbën përpjekjen e parë sistematike për të shpejguar veprimtarinë ekonomike me termat e tregut .

22. DOKTRINA PROTEKSIONISTE • Dimensioni kohor dhe hapësinor është i pranishëm gjatë zhvillimit ekonomik, në ekonominë vendore dhe atë ndërkombëtar, që rezulton në paraqitjen e proteksionizmit . • Proteksionizmi paraqitet në fillim të shekullit XIX, si mjet i përshtatshëm kundër monopolit industrial anglez . • Këto ide i hasim në SHBA, Gjermani, Francë e vende tjera të Evropës . • Idet e protkesionizmit në Gjermani i përpunoi List ( Friderich List 1789-1846 ) .

23. Intervencionizmi • Elementi kryesor i sfidës së Keynsit ndaj ekonomisë politike klasike, i shtjelluar në veprën “ Teoria e përgjithshme e punësimit, interesit dhe e parasë 1936 ka qenë lidhja e sakt e idesë së një rendi ekonomik të ndryshëm, të mbështetur në një treg rregullues . • Sipas këndëveshtrimit të Keynsit, ekonomitë kapitaliste janë rrokullisë në krizën e thellë gjatë viteve 1930 sepse, duke qënë se papunësia shkonte gjithnjë në rritje, forcat e tregut vendosën shkurtime pagash, gjë që më pas zvogloi kërkesën për mallra dhe shërbime .

24. • Kur papunësia rritet, qeveria duhet ta rifryejë ekonomin duke rritur shpenzimet publike apo duke ulur taksat . • Kejnesianizmi për disa ishte çelsi i bumit të gjatë të viteve 1950-60, periudha më e qëndrueshme e rritjes ekonomike që bota kish njohë ndonjëherë .

25. • Keynsi në analizat e veta markoekonomike niset nga dy madhësi kryesore : 1. Të ardhurat kombëtare . 2. Akumulimi . • Kejnsi, është për forcimin e rolit të shtetit në ekonomi . • Kejnsi, hedh poshtë mendimin se kursimi eshte gjithmonë pozitiv në aspektin ekonomik . • Sipas Kejnsit, konsumi dhe kursimi janë madhësi komplementare në mes vete .

26. • Politika fiskale dhe investive në teorin kejnsiane zë vend të konsiderueshëm si instrument i poltikës aplikative ekonomike . • Parimi i multiplikatorit (në kuptim matematikor paraqet numrin i cili paraqet raportin në mes investimeve fillestare dhe të ardhurave kombëtare . • Teoria e përgjitshme e Kejnsit ka vërtetuar se intervenimi shtetëror është e vetmja forcë e cila mund të ketë sukses në luftë kundër krizës dhe recesionit nxitjes së zhvillimit ekonomik dhe punësimit . • Shteti duhet të intervenojë me forcën ekonomike, politikën fiskale dhe tatimeve . • Kejnsi në vend të “ dorës së padukshme ” rekomandon “ dorën publike ” .

27. • Besueshmëria e kejnsianizmit u njollos nga dalja e “stagflacionit ” të viteve 1970 (rritje e një kohshme e papunësisë së inflacionit ), rrethanë të cilën teoritë e Keynsit se kishin parashikuar dhe s’mund ta shpejgonin .

28. DOKTRINA SOCIALISTE • Tradicionalisht socialstët kanë kërkuar të ndërtojnë një alternativë ndaj kapitalizmit të tregut . • Ajo që kanë të përbashkët modelet socialiste është besimi se mekanizmi i tregut mund zëvendësuar nga palnifikimi ekonomik • Marksi nuk parashtroi një skicë për organizimin ekonomik të shoqërisë së ardhshme socialist duke e kufizuar vetveten në vend të kësaj tek një numër parimesh të përgjithshme .

29. • Planifikimi nuk përshtatet ndërlikushmërisë së një ekonomie moderne të industrializuar . • Vendos opinionin e elitave mbi masën e popullit, në vend që t’i përgjigjet kërkesës së konsumatorëve . • Nuk arrin të shpërblejë apo të nxisë sipërmarrjen dhe ka prirje të shkojë drejt vendqëndrimit burokratik .

30. Pasqyrojnë Rolin e shtetit në ekonomi Mendimet-Doktrinat ekonomike që Doktrinat Liberale përfaqësues : Adam Smith (723-1790) David Ricardo (1772- 1823 Mendimi Ekonomik i viteve 60- Ta Doktrina Monetariste Përfaqësues : Milton Fridman, nga Universiteti i Çikagos Mendimi ekonomik i viteve 70-ta Doktrina Neoklasike Doktrina intervencioniste përfaqësues : Xhon Mejnard Kejnz (1883- 1964) Teoria Neokenjziane e viteve 60-ta Franko Modigliani, Nga Universiteti MIT Jams Tobini, Universiteti Yale

31. Mendimi i viteve 80-ta Vrehet ndikimi i teorisë Neoklasike Gjenerate e viteve 80-ta Përkrahës të teorisë konjziane : Xhon Keneth Gallbrajt dhe Tobolt Gjenerate viteve 70-ta Robert Salow dhe Paul Samuleson nga Univerziteti MIT-së Keneth Arrow, Universiteti Standford

32. Kufiri i mundësive të prodhimit dhe kostoja oportune Kufiri i mundësive të prodhimit shpesh kombinimeve të ndryshme të mallrave dhe shërbimeve që mund të prodhoj një vend gjatë një periudhe të dhënë kohe, duke përdorur të gjitha burimet në dispozicion dhe me teknikat efiçente të prodhimit . Kufiri i mundësive të prodhimit nuk është i pandryshueshëm . Produktivitet kuptojmë sasinë e prodhuar për njësi të inputeve Të përdorura .

33. Efiçenca ekonomike nënkupton arritjen e efiçencës prodhuese, Efiçenca alokative dhe efiçencës në shpërndarje . Në kushtet e efiçencës ekonomike ndodhet në kufirin e Mundësive të prodhimit . Nryshimi i rrethanave ekonomike do të thotë edhe ndryshimi i kushteve të arritjes së efiçencës ekonomike . Rritja e prodhimit të mallrave kapital, në kushtet e një kufiri Të dhënë të mundësive të prodhimit do të thotë punësim i prodhimit të sendeve të konsumit .

34. Kufiri i Mundësive të Prodhimit Rrallësia është parim fundamental ekonomik, që nënkupton se të mirat ekonomike gjithherë mungojn në raport me kërkesat e konsumatorëve . Ligji i rrallësisë (mangësisë) në teorin ekonomike, është mjaft i rëndësishëm, nga se gjetja e mënyrave më të mira të përdorimit të resurseve të rralla është një detyrë shumë e rëndësishme . • Rrallësia determinon zgjedhjen që paraqet një proces të seleksionimit të alternative të mundshme . Po ashtu, zgjedhja është një seleksionim i mundësive të kufizuara (alernative) .

35. • Pamundëisa që një vend të prodhojë të gjitha të mirat dhe shërbimet e nevojshme në literaturën bashkëkohore ekonomik quhet kufiri i mundësive të prodhimit . • Kufiri i mundësive të prodhimit shpreh kombinime të mallrave dhe shërbimeve, që mund të prodhojë një vend gjatë një periudhë të dhën kohe, duke u mbështetur në parimet e ekonomis

36. Kostoja Oportune Kostoja oportune paraqet heqjen dorë të sasisë së prodhimit të një malli për të rritur sasinë e prodhimit të mallit tjetër .

37. Ndikimi i Sistemit Ekonomik-Shoqëror në Zhvillimin Ekonomik Burimet ekonomike (tokë, fuqi punëtore, kapital dhe teknologji janë të rralla dhe, pavarësisht se sa shumë kemi, vazhdojm të përballemi me pakicën e tyre . • Sistemi ekonomik i çdo vendi të veçantë varet në parim nga Faktorët vijues : • Pronësia e faktorëve të prodhimit • Mënyra e alokimit të burimeve • Transparenca e politikave ekonomike • Vlefshmëria e institucioneve funksioneve Këta faktorë ndikojnë thellë në efiçencën e alokimit të burimeve

38. Sistemi i Ekonomis së Tregut Në sistemin e sipërmarrjes së lirë, aktorët kryesorë janë konsumatorët dhe prodhuesit . • Bazohet në të drejtën e pronës private, në sistemin e tregtisë së lirë, në ndjekjen e interesit vetjak (maksimizimi i fitimit ose i pasurisë ) • Ekonomia kapitaliste kurorëzon konsumatorin si mbret dhe sistemi kujdeset për mirqënien e publikut . • Marrdhënie midis sistemit ekonomik dhe biznesit është shumë e ngushtë

39. • Hyrja dhe dalja nga industria duhet të jetë relativisht e lehtë, në mënyrë që firmat të futen në tregti ose të dalin prej saj sipas dëshirës . • Çmimi i produktit duhet të përcaktohet nga kërkesa dhe oferta e përgjithshme e tregut dhe as një ofrues i vetëm, nuk duhet të jetë në gjendje të ndikojë çmimet .

40. SISTEMI EKONOMIK I KOMANDUAR OSE I PLANIFIKUAR • Pronësia dhe kontrolli i të gjithë faktorëve të prodhimit janë totalisht në duart e qeverisë dhe jo të privateve . • Në këtë sistem nuk ekziston koncepti i pronës private dhe qeveria vendor plotësisht se çfarë mallrash dhe shërbimesh do të prodhohen edhe me çfarë çmimesh do të shiten . • Qeveria planifikon prodhimin . • Konsumatori pa dyshim nuk është mbreti . • Vendet që ndjekin sistemin ekonomik të komanduar në periudhë afatgjatë përfundojnë në falimentim

41. • Mekanizmi i tregut nuk lejohet të veprojë dhe nuk ka nxitje për të nxjerrë fitime . • Mungesa pothuajse totale e cilësis së mallrave për konsumatorët • Konsumatori nuk ka shumë mundësi për mallrat që janë të disponueshme për zgjedhje dhe ato janë të cilësis së dobët . • Çmimet nuk bazohen në ofertat dhe kërkesën . Ato i vendos qeveria . • Koncepti i konkurrencës dhe i pronës private nuk ekziston .

42. • Gjithashtu kemi pamjaftueshmëri të mallrave të tjera, që konsumatorët i duan në të vërtetë . • Firmat që prodhojnë mallra dhe shërbime në këtë sistem drejtohen nga qeveria . Ato quhen ndërmarrje shtetërore . • Në thelb, ato janë burokraci inefiçente, punësojnë shumë më tepër punëtorë se sa duhen për prodhimin efiçent .

43. SISTEMI EKONOMIK I PËRZIER • Shfaq elemente të të dyja sistemeve, atij kapitalist dhe të komanduar . • Jo të gjitha ekonomitë e përziera ngjajnë me njëra – tjetrën . • Në disa vend ndërmarrjet e sektorit publik (qeveritare ose shtetërore ) luan rol më të madh se në vende të tjera . • Sa më i madh të jet roli që luajnë ndërmarrjet shtetërore në ekonomi, aq më e madhe është perspektiva për infiçencë ekonomike .

44. • Të gjitha ndërmarrjet shtetërore kanë personel të tepërt dhe punonjës me rezultate të dobëta . • Punëtorët janë pak të motivuar të punojnë shumë dhe me efiçencë meqenëse, përgjithësisht, pagat e tyre nuk lidhen me produktivitetin . • Të gjithë punonjësit paguhen njëlloj dhe, normalisht pagat varen nga vjetërsia e punës në agjencinë shtetërore .

45. EKONOMIT Në TRANZICION Lëvizja nga planifikimi qendror në kapitalizëm (në drejtim të ekonomive konkurruese, të orientuara nga tregtia dhe në ekonomi me tregti të hapur ) quhet tranzicioni ekonomik . • Ekonomistët u referohen vendeve të ish Bashkimit Sovjetik si ekonomi në tranzicion, por në vitin 1978 Kina ishte ekonomia e parë e madhe që nisi reformat për kalimin nga kontrolli shtetëror në kapitalizëm .

46. Nëse ekonomit në tranzicion duan të rriten dhe të zhvillohen me shpejtësi, ato duhet të garantojnë mjedisin ekonomik, pra institucionet që përkrahin të drejtat pronësore shtetin ligjor, strukturën e tregut çmimet konkurruese dhe vëmendjen ndaj kërkesës së konsumatorit .

47. OFERTA E DEGE (SEKTORIT) NE TREGUN KONKURENCIAL Konkurrenca e plotë karakterizohet nga një sërë veçorish : 1. Egzistenca e një numri të madh firmash në treg 2. Të gjitha firmat shesin produkte me karakteristika të njejta produkte homogjene . 3. Blerësit dhe shitësit janë të mire iinformuar, kanë njohuri të plota për çmimet dhe produktet në treg . 4. Ekzistenca e lehtësisë së hyrjes dhe daljes se firmave nga dega .

48. NOCIONI I MIKROEKONOMISE DHE I NDERRMARJEVE-FIRMAVE EKONOMIKE

49. NOCIONI I MIKROEKONOMISE • Mikroekonomia,ne parim studijon sjelljet dhe qendrimet e subjekteve dhe tregjeve te caktuara • Pas krizes se madhe ekonomike filluan te distancohen dy fusha te veqanta te ekonomise dhe ato makro dhe mikroekonomi • Dallimi themelor ne mes ketyre dy fushave me te rendesishme te shkences ekonomike eshte se makroekonomia studiojn funksionimin e ekonomise kombetare si nje teresi ndersa mikroekonomia funksionin e ekonomise e studjon ne menyre te ndare

50. Mikroekonomia ne vete analizon dhe shqyrton treguesit ekonomik si:prodhimi,hulumtimi i tregut,te hyrat,punesimi,investimet,çmimet etj Nocioni i Ndermarjes- Firmes • Firma eshte nje njesi baze qe organizon dhe kordinon faktoret e prodhimit,punes.token,kapitalin dhe aftesite te sipermarresvee ne procesin e prodhimit • Firmat jane te detyruara te llogarisin tregues te tille ekonimike si te ardhurat totale,kostua totale,fitimi etj • Si objektivi kryesor i nje firme konsiderohet maksimitizimi I fitimit