Leksion 1

1. Leksion 1 Organizimifunksionalitrupittënjeriutdhemekanizmat e kontrollithomeostatik

2. Fiziologjiastudionmekanizmat e rregullimitdheintegrimittëfunksionevetëorganizmavetëgjalla, mekanizmatspecifiktëtrupittënjeriutqëbëjnëtëmundurjetesën. NjësiabazëQeliza Organi ???? Eritrocitet = 25 trilion 100 trilionnëorganizëm. Qelizatndryshojnëporkanëedhengjashmëri me njëratjetrën. Nëtëgjithaqelizat O2 lidhet me produktet e zbërthimittëkarbohidrateve, yndyrnave, proteinave duke çliruarenergji. Mekanizmatpërzhndërimin e ushqimevenëenergjijanëtënjëjta. Tëgjithakanëaftësitëriprodhohen.

3. Lëngujashtëqelizor, mjedisiibrendshëm • 56-60% ujë • Pjesamë e madhebrendaqelizës = lëngubrendaqelizor. • 1/3 jashtëqelizës = lëngujashtëqelizor, ështënëlëvizjevazhdimisht, përzihet me gjakun. Gjendenjonedhelëndëushqimore. Tëgjithëqelizatndodhennëtënjëjtinlëngjashtëqelizor. • Dallimi midis lëngutjashtëqelizor & brendaqelizor: • Jone Na, Cl, bikarbonate, lëndëushqyese: O2, glukozë, acideyndyrore, aa, CO2qëtranportohetnëmushkëridheproduktet e fundittëqelizaveqëtransportohennëveshka. • Sasitëmadhejone K, Mg dhefosfate.

4. Përfunksionimin optimal tëqelizave, indeve e organevedisakushtetëmjedisittëbrendshëmduhettëmbahenbrendaparametravetëngushtë: • Tensionii O2dhe CO2. • Përqëndrimiiglukozësdhemetabolitëvetëtjerë. • Presioniosmotik. • Përqëndrimiijoneve, H, K, Ca, Mg. • Temperatura. Devijimingakushtetnormaleçonnëmosfunksionimenormale, sëmundjeosevdekje.

5. Homeostazau futsikonceptvetërregullimingaAmerikaniCanon, (gjendje e qëndrueshme e trupitnësajëtëmekanizmavetëkoordinuarfiziologjik) • Efektivitetiimekanizmavehomeostatikndryshongjatëjetës, p. sh. Disamekanizmanukjanëtëzhvilluarqë ne lindjenëmënyrëtëplotë. Shembull: Njëfëmijëiporsalindurnukmundtëpërqëndrojëurinënnëtënjëjtënshkallësanjëirriturdhe e toleronmëpakmungesën e ujit.

7. Variable ( temp. përqëndrimii Na, H, vëllimiiurinës) = njëvariabëlmundtëndryshojëshumëngavlera e sajbazaleosemundtëndryshojëshumëpak. • Qëtrupitëfunksinojënormalishtdisavariablanukduhettëndryshojnë, nëseatolargohenngavleraoptimale, aktivizohenmekanizmat e korrigjimit. Walter Cannon

8. Këtovariablaquhen = tërregullueshme( vëllimiilëngutjashtëqelizor), ndërsavariablat e tleraqëhujnëpërkorrigjimin e kontrollin e variablavetërregullueshmequhen = tëkontrollueshme. ( vëllimiiurinës) • Përtëkuptuarhomeostazën. • Shembull: Rregullimiitemperaturëssëtrupit.

9. Homeostaza= pandryshueshmëria e njëvariablitëmjedisittëbrendshëmvaretngaekuilibri midis hyrjesdhedaljes. Temp. e mjedisit e ulimnë 5 ˚c. Rritethumbja e temperaturësnëpërmjetlëkurësdheekuilibridinamik midis humbjesdheprodhimitprishet, sirrjedhimtemperatura e trupitulet. Njësërëpërgjigjeshhomeostatike do tëveprojnënëmënyrëtëmenjëhershmepërtëkufizuaruljen e temperaturës. Fig. 1 Nëfillim do tëtkurrenenët e gjakuttëlëkurës duke pakësuarqarkullimin e gjakuttëngrohtënëlëkurë, duke pakësuarhumbjen e nxehtësisë. Kymekanizëmnukmjaftonpërkufizimin e humbjessënxehtësisë. Subjekti do tëtkurret (mblidhet), përtëreduktuar sip. e lëkurës. Temp. do bjerëngadalësepsekëtomekanizmandihmojnëpornuk e ndalojnëhumbjen e nxehtësisë.

11. Nësenukpengohetdaljaosehumbja e nxehtësisë me këtomasaatëherë do tëprodhohetmëshumënxehtësi. Fillojnëdridhjetdhereaksionetkimikeqëpërgjigjenpërtkurrjenmuskulare. Prodhimiinxehtësisëpërnjëperiudhëkalimtare e kalonatëtëhumbjes, temp. kthehetnëvlerën e sajfillestare. Më pas temp. e trupit do tëstabilizohet ne njëvlerëmëtëulët se ajofillestare, vendosetnjëekuilibëriridinamik.

13. Temperatura e mjedisit fillimi Humbja e nxehtësisë Temp. e trupit Përgjigje e organizmit Ngushtimienëvetëgjakut Dridhje, (frisone) Mbledhjekruspull e trupit Humbja e nxehtësisëngaorganizmi Prodhiminxehtësisë Kthimii temp. tëtrupitdrejtvlerësfillestare

14. Sistemitermorregulluesështënjë feedback negativ, kurritjaoseulja e njëparametritërregullueshëmshkaktonnjëpërgjigjeqëtentontëzhvendosparametrinnëdrejtimtëkundërt (negativ), nëraport me atëtëndryshimitfillestar. P. shulja e temp. sëtrupitnxitpërgjigjenëorganizëmqëtentojnëtarrisinatë. • Sistemet e rregullimit feedback negativpërbëjnëmekanizmathomeostatikmëtëshpeshtënëorganizëm. • Porkemidhe feedback pozitiv • Feedback pozitivKoagulimiigjakut • Çrregullimifillestarisistemitshpërthennjësërëdukurishqë e shumëfishojnëkëtëÇrregullim. RregulluesÇrregullues

15. Zinxhiriidukuriveqëpasojnënjëritjetrin: Ulja e temp. sëbrendshmetëtrupitrritjetëaktivitetittëneuronevetë SNQ tkurrjetëmuskujveskeletik (dridhje) dhetëenëvetëgjakut (reduktohetqarkullimiigjakutnëlëkurë). • Përshkrimii feedback negativnxjerrelementin e tretëtëhomeostazësë: • Sistemet e rregullimithomeostatiknukmundtësigurojnënjëqëndrueshëritëplotëtëmjedisittëbredshëmndajndryshimevetëpandërpreratëmjedisittëjashtëm, por duke minimizuarkëtondryshime

16. Konceptetmëtërëndësishmetësistemevetërregullimithomeostatikjanë:Konceptetmëtërëndësishmetësistemevetërregullimithomeostatikjanë: • Ekuilibri midis hyrjesdhedaljestënjëvariablitëmjedisittëbrendshëm, përcaktimin e qëndrueshmërisë; kjonukpërcaktohetngavlera absolute. • Feedback negativqëvepronkurndryshonvariabliirregullueshëm, nxitpërgjigjeqëtentojnëtëzhvendosinvariablinnëdrejtimtëkundërt me atëtëndryshimitfillestar, pradrejtvlerësorigjinale. • SRRH nukmundtësigurojnënjëpandryshueshmëritëplotëtëgjithavecorivetëmjedisittëbrendshëm. Përpasojëtëgjithëvariablat e rregullueshëmkanënjëdiapazonbrendatëcilitatondryshojnënëvarësitëkushtevetëmjedisittëjashtëm. • Pika e rregullimittëdisavariablavetërregullueshëmprej SRRH mundtëpërshtatet, praajomundtëjetëmë e lartëosemë e ulëtnëmënyrëfiziologjike. • Është e pamundurqëtëgjithë SRRH tëqëndrojnërelativishtkonstante. Ka hierarki midis variablave. (Disasakrifikohenpërtëruajturtëpandryshueshëmvariablatëtjerë)

17. Nivelet e rregullimitfiziologjik • Kemidykategoritëproceseverregulluese: • Rregullimiintrinsek • Rregullimiekstrinsek. 1. Vetërregullimipërfshintëgjithaatoproceserregullimiqëgjendenbrendainditoseorganitqëinënshtrohetrregullimit. 2. I jashtëmështërregullimiiaktivitetittëindevedheorganevesirezultatisinjaleveqëmarrinorigjinënprejqelizaveoseorganeveqëjanëlargindeveoseorganeveqëinënshtrohenrregullimit( potencialiiveprimit)

18. Mekanizmat e rregullimitintrisek • Vetërregullimiqelizor. • Rregullimiintrisekiinditoseorganitshpeshështërezultativeçoriveindividualetëqelizave. • Zemrainënshtrohetrregullimitekstrisekpornëtënjëjtënkohëështëshembullirregullimitintrinsek. Nëmungesëtësinjalevetëjashtmezemratkurretdhe pompon gjakunqë ka ardhurgjatëlëshimittëmëparshëm ( vetërregullim, feedback negativ) • Forcatkurrësesipërgjigjendajtendosjessëmuskulitbëhetnëmënyrëtëpavarurngasecilaqelizë e muskulittëzemrës

19. Gap-junction Qelizatkomunikojnëdrejtëpërdrejtëmididstyre me anëtë gap-junction. Janëkanaleproteiniketëspecializuara, tëpërbërangaproteinakoneksinë. 6 koneksinaformojnëgjysmën e kanalitqëquhetkonekson. Dykoneksonelidhinfundin e njërësqelizë me tjetrën duke formuarkanalinndërqelizor midis dyqelizavefqinjë. Lejojnëfluksjonik midis dyqelizavefqinjë.

22. Te muskuliizemrësdhemuskulinjënjësishilëmuarsifillimpërtkurrjenmuskuloreështëimpulsielektrik (p.v.), icilipërhapetnëformën e korrenteveelektrikenepërmjet gap-junction. Tëgjithaqelizat do tëtkurrennjëherësh. • Luajnëroltërëndësishëmnërritjendhediferenciminqelizor. • Kurdëmtohetqelizaajombyllet duke e ndarëqelizën e shëndoshëngaajo e dëmtuar. Ca PH

23. Rregullimikimiknënivelin e indeve; qelizatmundtëkomunikojnëlokalisht me anëtësinjaleveendokrinedheparakrine. • Ka njëkomunikim midis qelizave me anëtëagjentëveparakrin e endokrinqëndikonnërritje, diferencim e funksionetëtjera. • I pranishëmnëqëniet e gjalla primitive, pranukvaretngasistemivaskular. • SinjalizimiParakrin • Agjentëautokrin + parakrin = 1. eikosanoidet 2. faktorët e rritjes 3. histaminat 4. endotelinat 5. adenozina 6. oksidinitrik (NO)

25. NO prodhohetpothuajnëtëgjithaqelizat • Ështësinjalizuesparakrin • Luan rolnëtonusin e muskulatutëssëlëmuartëenëvetëgjakut • Lehtësontranmetiminnë SN • Modulonpërgjigjenimune

26. Eikosanoidetjanëacideyndyrore, derivate tëaciditarakidonik. • Faktorrët e rritjesjanëpolipeptideqërregullojnëndarjendherritjen e indevenërritjedherigjenerim. (NGF) • Histaminaështëderivatiaa. • Endotelinatjanëproteinatëvoglaqëkanë 21 aatësekretuaranëqelizatendotelianetëenëvetëvogla. (arteriolave) • Adenozinaështënjëpurinë.

27. 2. Rregullimiekstrinsek; rregulliminervordheendokrin • Rregulliminervor, harkureflektordhereflekset. • SN realizonnëmilisekondanjëkomunikim midis pjesëvetëndryshmetëtrupit. • Tejçimiiinformacionitnënervbëhet me anëtëpotencialittëveprimitdhetransmetimi midis nervaveosenervitdhenjëstrukturetjetërbëhetpërmessinapseve. • Tranmetimisinaptikbëhetpërmesnjëlëndekimike, neurotranmetuesqëclirohetnëmbaresënnervore.

28. Harkureflektor • Përbëhetngatreelementekryesore: • Komponentiaferentosendijor. (kapndryshimet e variablavetëjashtëm e tëbrendshëmnëformën e sinjalitnervorosekimik). • Integruesit (qëndra e integrimit = grupinterneuronesh, përcaktonmadhësinë e përgjigjes). • Komponentieferentose motor qëpërcjellinformacioninnervorosesinjalin hormonal prejintegruesitnëorganinefektor.

31. Kontrollireflektormerrpjesënëstabilizimin e variablavetëformës feedback negativ. Shëmbujtërefleksevehomeostatike: a) Refleksetbaroreceptoreqërregullojnëpresionin arterial b) Refleksetrespiratoreqërregullojnëajrosjen e mushkërive.

32. Refleksetnervoredheendokrine • Nëdisaqarqereflektoreqelizatintegrueseqëjanëneuronelirojnënëgjaklëndëqëveprojnësi hormone = qel. neuroendokrine (neurosekretore) • Gjëndratendokrineqënukkanëorigjinënervoreshërbejnësilinjakomunikimi midis sistemitnervordheefektorëve. • Refleksendokrinose hormonal, ndonësetermirefleksnënkuptonpjesmarrjen e sistemitnervor. • Organeqënukjanëgjëndraendokrinekanëfunksionendokrin: veshkadhezemra

33. Refleksetndahennëtreklasa: • Refleksesomatikemotoreqëkontrollojnëmuskujtskeletik. Refleksiitërheqjes. • Reflekseautonomeqëmodulojnëaktivitetin e muskulaturëstëlëmuar, gjëndraveekzokrinedhezemrës. • Refleksetendokrineqënëqarqet feedback mundtëkenëosejotëpërfshirësisteminnervor.

34. Kontrolli motor somatik • Njëngafunksionet e KMS ështësigurimiiqëndrueshmërisësëpozicionittëtrupitnëraport me atëqë e rrethon. • Mbrontrupinnganxitësit e rezikshëmndaj sip. sëtrupit. • Me anëtëfibravenervoreprejorganevendijorespeciale, muskujvedheartikulacioneve, impulsetaferentearrijnënë SNQ. • Muskujtskeletikkontrollohennganeuronetmotore. • Rrugapërkalimin e informacionitnganeuronetndijorenëatomotorejanëinterneuronet (nukkanëprojeksionejashtë SNQ)

35. Lidhjetspecifikeqëbëjnëinterneuronet midis neuronevendijore e motorepërcaktojnëpërgjigjenreflektore. • Shumërefleksemotoresomatikejanëkonstantepërsaitakonmodelittëpërgjigjessaqëreferohensitëstereotipizuara. Nësegoditettendiniinjëmuskuli do tëndodhëvetëmtkurrja e muskulit, tendiniitëcilitështëtendosurpërshkaktëgoditjes. Tkurrjavjensirezultatirefleksittëtendosjesqëkundështontendosjen e muskulit

37. Njëqarkitillëreflektorështëirëndësishëmpërtëruajturpozicioninsepseqarku feedback negativityretentontëkthejëanësitënëpozicioninorigjinal. Fig. 2. a • Muskujtskeletikënëshumicën e rastevejanëtëorganizuarnëdygrupeanatgoniste. Nqs. njëmuskulndryshonpozicionin e njëanësieduhetqëgrupiimuskujveanatgonisttëmostkurretnëtënjëjtënkohë. • Interneuronetnëpalcën e kurrizit, lidhinneuronetmotoretëantagonistëvenëmënyrëtëtillëqëaktivizimiimuskujveautomatikishtshoqërohet me caktivizimin e anatagonistëvetëtyre. Fig. 2 . b

38. a) Tërheqja Receptorët e tërheqjes Qëndra e integrimit Gjatësia e muskulit Gjatësia e programuar Sinjali I gabimit Neuroni motor I aktivizuar b) Ndryshimiipozicionittëanësisë Aktivizimimuskulit A interneuroni Inaktivizimimuskulit antagonist B

39. Refleksetautonome • Variablat e brendshmetëtrupitmonitorohen me anëtëreceptorëveqëmarrinemrin e fuksionitqëkanësi : • Baroreceptorët • Kimireceptorët • Osmoreceptorët • Termoreceptorët Si nërastin e sistemitsomatik motor, edhenërefleksetvisceralekrahungjitëspërbëhetnganervi.

40. Informacionindijorvlerësohetngaqëndraintegruesenë SNQ. • Ngakëtukomandatdërgohen me nervateferentdhemundtëaktivizojnërelaksimin e muskulaturëssëlëmuarviscerale, osesekretimin glandular, osetëndryshojnëmetabolizminqelizor. • Midis refleksevevisceraledhesomatikemotorenuk ka ndryshim, përveçsekontrolliifunksionit visceral ështëipavullnetshëmdhendryshimeanatomikenërrugënqëpërshkonderitekefektorët

41. Refleksetendokrine • S. E prodhon hormone nëpërgjigjetëstimujvetëndryshëm. • Nëndryshim me SN, përgjigja e qelizavendajhormoneveështëmë e ngadalshme, ndërsaefektetvazhdojnëmëgjatë. • Ndryshenga SNQ kuveprimiështëilokalizuar, hormonetmbarten me anëtëgjakutdheshkojnënëtëgjithapjesët e trupit. • Njëqelizë e vecantëmundtëpërgjigjetndajnjëhormonivetëmnëse ka receptorëspecifik. • Efektet e hormonitjanëdiskrete ( p. sh. antidiuretikurritpërshkueshmërinë e kanalevepërmbledhëspërujin, veprimqënuk e gjejmënëqelizatëtjera)

42. Ekzistonnjëfaktqëlidh SH, SN dheatëparakrin = rrugapërfundimtare e komandëspërfundon me njëlëndëkimikespecifikenëqelizatefektore. • Kjolëndëqëmundtëjetëhormonoseneurotransmetueskimikoseagjentparakrinquhetmesazherparësor.

43. Ka dyfaktepërsa i takonmekanizmittëtransmetimittëinformacionit me anëtëmesazherëveparësor: • Kapja e mesazhitndodhsirezultatilidhjestëmesazheritparësorprejreceptorëvenëosebrendaqelizave target. Komplexiligand-receptor shkaktonndryshimenëaktivitetinspecifiktëqelizave target, pa ndryshuarstrukturënkimiketëligandit. • Përgjigja e qelizave target ndajmesazhit do tëvaretngacfarëndodhbrendaqelizëssirezultatilidhjessëmesazheritparësor me receptorin. Lidhja e mesazheritparësor me receptorishkaktonaktivizimtëmesazherëvedytësorbrendaqelizorqënxitosefrenonenzimaspecifike.

44. Aklimatizimi • Kapacitetiinjëindividipërtupërshtaturndajnjëstresitëjashtëmnukështëgjithnjëipandryshueshëm. Gjatëekspozimitpërnjëkohëtëgjatëkykapacitetmundtërritet, sigurisht pa ndryshuarkapacitetingjenetik. Ky tip adaptimiquhetaklimatizim. • Sistemet e rregullimithomeostatiknërastin e adaptimitjanëtëtrashëguara. • Përtailustruarbëjmënjëeksperiment:

45. Konstatohet se djersitja ka filluarmëherët se ditën e parë, kështuqë temp. e trupitnukrritetpoaqsaditën e parë. Pra ka ndodhaklimatizimiinxehtësisëqë do tëthotë: përmirësimifunksionimittësistemevehomeostatikeqëkanëekzistuar e qëkanëqënëpërcaktuargjenetikisht. Aklimatiziminëkëtërastështëirikthyeshëmnësendërptitetekspoziminëmjedistënxehtë.

46. Nëseaklimatizimindodhnënjëperiudhëtëhershmëtëjetësaiështëiparikthyeshëm. Quhetaklimatizimizhvilluar. • P. sh. toraksiizgjeruarnëbanorët e lartësisësëAndeveështëaklimatizimiparikthyeshëmnëvitet e paratëjetëssipasojë e sasisësëulëttëoksigjenitnëatmosferë.

47. Ritmetbiologjike • Njëvecori e funksionevetëorganizmitështëndryshimiritmikityre. • Tipi mëipërshtatshëm – RitmiCirkadian • Gjum- zgjim • Temperaturatrupore • Hormonetnëgjak • Jashtëqitja e jonevenëurinë.

48. Këtoritmejanëtëkomanduarangabrendaorganizmit, faktorët e mjedisitnukkrijojnëritmeporshërbejnësisinjalpërtëvënënëlëvizjeato e përtindryshuar. P. sh. Nësendryshonciklidritë-errësirë, mundtëndryshojëcikligjumë-zgjim. Sinjalet e mjedisittëjashtëmmundtëformojnëorëtëbrendshmetëreja. Kjotakohettekpunonjësitqëpunojnënëturnin e natës

49. Bioritmetkanënjëbazënervore. • Disagrupeneuroneshspecifikenë ‘ Hipotalam’ , bërthamatsupraoptikefunksionojnësiorabiologjiketëritmevecirkadiane. • Cilaështëlidhjaqëekziston midis homeostazësdheritmevebiologjike ??? • Bioritmetjanënjë element qëishtohenrregullimithomeostatik, porqëfunksionojnë pa ‘detektor’ • Përgjigjahomeostatikeqëlindnëformën e një feedback negativ, ështëpërgjigjekorigjueseqëlindsirezultaticrregullimevetëekuilibritdinamik. • Ritmetbiologjikekanëtëbëjnë me përdorimin e mekanizmavehomeostatiknëmënyrëtëmenjëhershmëdheautomatike, nëmomentinqëekzistonmundësia e lindjessënjëcrregullimi, prapërpara se tëketëndodhur.

50. Homeostazakimike • Nëekuilibrin e njëpërbërësikimikmarrinpjesëshumësistemehomeostatike. • Rolinkryesornëbalancë e luanrezervuari • Qëllimiiskemësështëqëtëilustrojëdynocionetërëndësishme: • Ekuilibriiparënëorganizëmnëtërësipërcaktohetngabalanca midis hyrjesdhehumbjestëmirëfilltë. • Përqëndrimiilëndësnërezervuarnukvaretngaekulibriqëekzistonnëorganizëmnëtërësiporedhengashkëmbimet e lëndësbrendaorganizmit