1 / 18

Leksion : IV

Leksion : IV. Nëntor 2013. Mënyra e kompozimit ( përbërja ). Burimi : E.Likaj , M Cabej “ Morfologjia e shqipes standarde ” 2010

amity-cain
Download Presentation

Leksion : IV

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript

  1. Leksion: IV Nëntor 2013

  2. Mënyra e kompozimit (përbërja) • Burimi : E.Likaj, M Cabej “Morfologjia e shqipesstandarde” 2010 • Përbërjaosekompozimiështëmënyra e formimittëfjalëvepërmesnjësimittëdyosemëshumëtermavetëfjalëvetëmëvetësishme, kugjymtyra e funditpërcaktonedhellojin e fjalëssë re. P. sh.: Fjala e përbërëvendbanimështëformuarngabashkimiidytemavevend dhebanim; fjala e re vendbanimështëemërsiedhegjymtyra e funditbanim. • Fjala e përbërëfjalëmbëlështëformuarngatematfjalëdheëmbëldheështëmbiemërsiedhegjymtyra e fundit(i) ëmbëletj. Përgjithësisht, ështëkjogjymtyrëfundore e fjalëssëpërbërëqëedheeptohet, kurajo (fjala e përbërë) ështëpjesë e ndryshueshme e ligjëratës. Kështu, tefjala e përbërëvendbanimeptohetvetëmgjymtyra e dytëbanim: • vendbanim: -i, -it, -in.Kursegjymtyra e parëvend mbetet e pandryshuar.

  3. Kompozitakonceptohetedheformalisht, edhekuptimishtsinjëfjalë e vetme me njëthekskryesor. • Kështu, kompozitat: duarbosh, këmbëkryq, keqkuptoj, etj., secilamëvete, shprehinvetëmnjëkuptim, megjithësekompleks, dhetheksinkryesor e kanëtëgjithategjymtyra e dytë, • Kompoziminëgjuhënshqipeështënjëmënyrëformimimjaftprodhimtaredhe me prirjenërritje, sepsepërmestyreemërtohennocionekompleksedhemjaftnocionetëreja. Formimet me kompozimnukkanëtënjëjtënshtrirje; me anëtëkompozimitformohenkryesishtemradhembiemra; mëpakfolje. • Pjesëtëtjeraligjërate, si: lidhëza, parafjala, pjesëzaapopasthirrma, përgjithësisht, nukformohen me anëtëkompozimit, sepsenëpërbërjen e tyremungojnëtemamotivuese.

  4. Modeletmëtëpërgjithshmetëkompozitavejanë: • KompozitaemëroreShembuj • E— E+E mikpritje, besëlidhje, • E—E+M lulëkuqe, gushëkuq • E—M+E keqkuptimdrejtqëndrim • KompozitambiemëroreShembuj • M -- E + E zemërgur, sylesh, zemërlepur, shpirtkazmëetj. • M -- E + M dritëshkurtër, ballëgjerë, zeëërgjerëetj. • M -- M + M tekniko-shkencor, ekonomiko-shoqeroretj. • M -- NIP + M njëditor, dyvjecar, disamujor, disaditoretj. • KompozitafoljoreShembuj • F -- N + F mirëpres, keqkuptoj, mbarështojetj. • F -- E + F buzëqesh, udëeheq, duartrokasetj. • F ~ N + F parathem, drejtpeshoj, vetvendosetj.

  5. Kompozitaburonngalidhja e temavepërbërëse, pornukipërgjigjetgjithmonëlidhjesnormalesintaksore, sepsetematpërbëresetësajnukruajnëgjithmonërenditjen e zakonshmesintaksore. Kështu, nëkompozitatlulëkuqe, vendpushim, ballëgjerë: etj. tematpërbërësetëkompozitaveruajnëpoatëtopikësinëlidhjen e lirësintaksore(lule e kuqe ~ lulëkuqe, vend pushimi ~ vendpushimi, ballëigjerë ~ ballëgjerëetj.). Kursenëkompozita, si: mikpritje, drejtqëndrim, mirëpresetj. nukruhettopika e lidhjessëlirësintaksore; renditjaështë e kundërt(mikpritje, porpritje e mikut; drejtqëndrim, porqëndrimidrejte; mirëpres, porpres mirëetj.). • Kuptimiikompozitëspërcaktohetngaraportetkuptimoretëtemave, që e përbëjnëatë. Këtoraportemundtëjenëbashkërenditëse, dheatëherëkompozitatquhen • bashkërenditëse. • Kurmarrëdhëniet midis tyrejanënënrenditëse, atëherëatoquhenkompozita • nënrenditësea përcaktore.

  6. Kompozitatbashkërenditëse • Nëkompozitatbashkërenditëse, kuptimiikompozitësështëthuajseibarabartë me shumën e kuptimevetëtemavepërbërëse. Kështu, kuptimiikompozitësteknikoshkencorështëibarabartë me kuptimin e temavepërbërëseteknikdheshkencor, sepse midis këtyretemave ka marrëdhëniebashkërenditëse. • Por ka edherastekurkuptimiikompozitësbashkërenditëselidhet me njënociontëri; pra, nukështëthjeshtshuma e kuptimevetëtemavepërbërëse, p. sh. marrëdhënie (Kanëmarrëdhënietëmira me njëri-tjetrinosedritëhije (Ështënjëkompozimivecantëdritëhije) etj.

  7. Lidhja midis temavetëkompozitavebashkërenditësemundtëbëhet me zanorenlidhëse-0-, zakonisht e ndjekuredhenganjëvizëlidhëse, si: politiko-shoqëror, afro-aziatik, agraro- industrial etj. Lidhja e dyfishtë e temave, edhe me zanorenlidhëse-0-, edhe me vizënlidhësendoftaështë e panevojshme; do tëmjaftontevetëmzanorjalidhëse-0- përtaparaqiturtërëkompozitënsiformëpërfaqësuesefonologjike. Ndërsavendosja e vizëslidhësetedisakompozitabashkërenditëse, kumungonzanorjalidhëse-0-, si: hyrje-dalje, ngarkim-shkarkim, vajtje- ardhjeetj. do ishte e domosdoshme. • Kompozitatbashkërenditësemundtëjenëemra, si: veri- perëndim, veshmbathje, hyrje-dalje, vajtje-ardhje, ngarkim- shkarkimetj., • osembiemra, si: tekniko-shkencor, ekonomiko- shoqëror, social-kulturor, mësimor-shkencoretj. • Paraqitja e përbërësvetëdrejtëpërrdrejtëtëkompozitavebashkërenditësesipasdrurittëdegëzuar, përgjithësisht, ështëdyshe, pormundtëjetëedhetreshe: • Marrëdhënie : Marrë(je) dhënie • Mësimoredukativoshkencor • mësimor(o) edukativ(o) shkencor

  8. Kompozitanënrenditëse • Nëkompozitatnënrenditëse, kuptimiikompozitës, megjithëse del ngamarrëdhënietkuptimoretëtemavepërbërëse, përgjithësisht, lidhet me njënociontëri, p. sh.: gurskalitës(njeriuqëskalitgurin), vajgur(lëndëdjegëse), votëbesim(llojvotiminëparlament) etj. • Kompozitatnënrenditësezënë vend mëtëgjerësesakompozitatbashkërenditëse; atomundtëjenëemra, si: ujësjellës, Ietërprurës, fjalëformim, pikëpamje, lejekalimi, udhëkryqetj.; mbiemra, si: sylesh, zemërlepur, fjalëmbël, zemërgjerë, ballëgjerëetj., osefolje, si: mirëmbaj, keqkuptoj, buzëqesh, udhëheq, vetvendosetj. • Paraqitjastrukturore e përbërësvetëdrejtpërdrejtëtëkompozitavenënrenditëseështëgjithmonëdyshe: • Pikëpamje = pikë+ pamje • Zëvendëskryetar= zëvendës + kryetar

  9. Ndodhqënjëtemë e kompozitëstëbëhet element produktivpërmodeletëcaktuaratëkompozitave. Kompozitat e këtijllojiquhenkompozitaafiksoide, kurseveteelementiproduktiv, afiksoid, p. sh.: kryeqytet, kryeurë, kryeministër. etj., osevetëshërbim, vetvendosje, vetorganizimetj. • Neërolinafiksoidevenëshqipen e sotmepopërdorendendurmjaftndajfolje, si: para ; (parathem, parashkruaj, paravendos, parandjejetj.), • prapa ; (prapamendim, prapaskenë, prapavendosjeetj.), • sipër; (sipërmarrje, sipërvendosjeetj.), • larg (largpamje, largvajtje, largshikimetj.), • bashkë (bashkëveprim, bashkëpërkim, bashkëlidhjeetj.)

  10. Njënumërrelativishtimirëiafiksoidevejanëgreqizmaoselatinizma, si: • bio- (biorrymë, mikro- mikroorganizmi, multi- (multidisiplinor), filo- (filoshqiptar), termo- (termocentral), -fon (magnetofon) etj. • Afiksoidet, përgjithësisht, parangjitendhequhenprefiksoide, si: parathem, paravendos, keqadministroj, mbarështojetj. • Por ka edhenjënumërtëkufizuarafiksoideshqëprapangjiten, tëcilatquhensufiksoide, si: shumëfish, pesëfish; drupunues, hekurpunues; gjellëbërës, këpucëbërësetj.

  11. Shkurtesat e fjalëve. • Si njëllojivecantëkompozimijanëmarrëedheshkurtesat e fjalëve. • Shkurtesatjanëfjalëtëndërtuarangabashkimiirrokjeve, shkronjave a tingujvenistorëtëemërtimevetëpërbëratëinstitucioneve, enteve, organizataveetj. përnjëekonornizëmgjuhësortëfolur a tëshkruar. • P.sh.: MAPO (MagazinëPopullore), MPJ (Ministria e PunëvetëJashtme), • KM (KëshilliiMinistrave), BE (BashkimiEvropian), • OKB (Organizata e KombeveteBashkuara) etj. • Megjithëseshprehinkuptimin e njëemërtimitëpërbërë, shkurtesat e përfaqësojnëkëtëemërtimsinjëstrukturëunike, prandajnëpërdorimato u nënshtrohentëgjithanormavemorfologjiketëemrave. Nëligjërimmarrinmbaresarasoresigjithëemrat, me tëcilëtatoafrojnëngapikëpamjafonetike. Kështu, shkurtesaMAPO merrpoatombaresarasoresiedhedepo (MAPO-ja, MAPO-s, MAPO-n etj.);

  12. Fjalët e përngjitura • Njëllojivecantëkompozimijanëedhefjalët e përngjitura,tëcilatformohennganjëfjalëzimikuptimordhestrukturorinjëgrupifjalështëpërdorurapërnjëkohëtëgjatëdhevazhdimishtpranënjëra-tjetrës, p. sh.: megjithatë(e formuarnganjëfjalëzimiigrupittëfjalëve, tëpërbërëngaparafjalame, përemriipacaktuargjithëdhe forma e kallëzoressëperemritai, mataëe(e formuarngaparafjalame, forma e kallëzoressëpëremritaidheemritanë) etj. • Nëfjalën e re tëpërngjiturruhetrendisintaksorifjalëvetëgrupit, ngaiciliburonpërgjitja. Kështu, nëfjalën e përngjiturgjithmonëruhetpoajorenditje e fjalëvesiedhenëlidhjen e lirësintaksore, nga e cila ka ardhur(gjithmonësigjithëmotnë); fjala e përngjiturfarefiska poatërenditjesigrupifare e fis, ngaicilivjenetj.

  13. Njëllojivecantëkompozimijanëedhefjalët e përngjitura,tëcilatformohennganjëfjalëzimikuptimordhestrukturorinjëgrupifjalështëpërdorurapërnjëkohëtëgjatëdhevazhdimishtpranënjëra-tjetrës, p. sh.: megjithatë(e formuarnganjëfjalëzimiigrupittëfjalëve, tëpërbërëngaparafjalame, përemriipacaktuargjithëdhe forma e kallëzoressëperemritai, mataëe(e formuarngaparafjalame, forma e kallëzoressëpëremritaidheemritanë) etj. • Nëfjalën e re tëpërngjiturruhetrendisintaksorifjalëvetëgrupit, ngaiciliburonpërgjitja. Kështu, nëfjalën e përngjiturgjithmonëruhetpoajorenditje e fjalëvesiedhenëlidhjen e lirësintaksore, nga e cila ka ardhur(gjithmonësigjithëmotnë); fjala e përngjiturfarefiska poatërenditjesigrupifare e fis, ngaicilivjenetj.

  14. Nëpërngjitjet e reja, qëkanësipërbërësedhepjesëtëndryshueshmetëligjëratës, mundtëruhenedhefjalëformatpërkatëse. P. sh.: nëpërbërjen e fjalëssëpërngjiturmbasditeruhetfjalëforma e emritditënërasënrrjedhore(ditë). Por, nëshumicen e rasteve, pasipërfundonformimiifjalëssëpërngjitur, me kalimin e kohës, ajo u nënshtrohetzhvillimevesipasrregullavefonetikëtëgjuhësshqipe. Kështu, përgjithësisht, ngafjala e përngjiturrnënjanohetzanorja e patheksuar -ë • p. sh.: aëembanë(ngaanë e mbëanë), matanë(ngamëatëanë), gjithmonë(ngagjithëmotnë) etj.

  15. Mënyra e përzier • Nëformimet e përzieragërshetohenmënyratëndryshmefjalëformimi. Nëkëtërastmëtepërndiqetmodelistrukturorsesamodelivijues. Këtoformimenëstrukturën e tyrekanëgjithmonëmëshumë se dymorfema, tëcilatnukmundtëvecohen, nukmundtëzgjidhenngaajo (struktura), prandajedheskema e përbërësvetëdrejtpërdrejtësipasdrurittëdegëzuarështësëpakutreshe. • P. sh.: fjalaihekurt, e formuarnjëherësh me paranyjëzimdhesufiksimngatemahekur, përbëhetnga tri morfema, ngai, ngahekurdhengat;asnjëraprejtyrenukmundtëvecohenngakjostrukturë. • Struktura e përbërsvetëdrejtpërdrejttëkëtijformimitëpërzier, sipasdrurittëdegëzuar, është: • I hekurt= I + hekur+t • Ka formimetëcilatkanëmëshumë se tri morfemasipsh: • ipërpiktë , ipërmuajshëmetj.

  16. Detyrë: • Përcaktonillojin e kompozitësdhesqaronikuptimine saj. • mesditë • Orëndreqës • besëlidhje • vendbanim • lulëkuqe • marrëdhënie • bashkëpunoj • pikëpamje • kryeredaktor • tekniko-shkencor • frytdhënës • duarlidhur • fatkeqësi

  17. mikpritje • Vendbanim • Keqinterpretoj • qytet-hero • vëllavrasje • largpamës • zemërgjerë

  18. Nëfjalëte mëposhtmeveconipërbërjenngapërngjitjadhesqaronimënyrën e formimittëtyre. • tridhjetë - kushedi • thashetheme - keqpërdor • dyluftim - kurse • verilindje - padashur • sapo - derisa • disaditor - duartrokas • mëmëdhe - sesa • parashikoj - mikpritje • armëpushim - ujëvarë • OSBE - projektkushtetute • megjithëkëtë - greko-romak • askush - ecejake

More Related