Underwiis en arbeidsmerk Pedagogysk Wurkverbân, Fryske Akademy, Aljemint, Ljouwert 23 maart 2005

1. Underwiis en arbeidsmerkPedagogysk Wurkverbân,Fryske Akademy, Aljemint, Ljouwert 23 maart 2005 Prof. dr Jouke van Dijk Hoogleraar regionale arbeidsmarktanalyse Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen j.van.dijk@frw.rug.nl

2. Overzicht • Arbeid als productiefactor • Arbeid als sociale factor • Arbeidsmarktontwikkelingen • Naar opleiding • Nationaal en regionaal • Onderwijs en arbeidsmarkt • Individu – maatschappij - regio • Conclusies

3. Economie - arbeidsmarkt - onderwijs • Enorme groei welvaart/productie in de laatste 200 jaar: • Verklaring: • ± 50%: door meer productiefactoren (arbeid, machines, grondstoffen, etc.) • ± 50%: door slimmer produceren / innovaties (kennis - onderwijs!)

4. Wat is werken? • Volgens Griekse en Romeinse filosofen was werken een vorm van straf die door de goden werd uitgedeeld. Wie niet verplicht werd te werken kon zijn geest ontwikkelen wat als de meest verheffende bezigheid werd gezien: dus onderwijs i.p.v. werk!?!? • Economische theorie: werken is niet leuk, je doet het alleen als je er geld voor krijgt. Maar: doe mij een leuke baan, dan hoef ik nooit meer te werken Arbeid als productiefactor en als sociale factor

5. Studeren voor kapitaal of ideaal?

6. Arbeid als productiefactor • Mens is geen machine • Productiviteit mens onzeker: geen zin, ziek, sportblessure, relatieproblemen • Opleiding - productiviteit – selectie • Life long learning - employability • Om-, her-, bij-, opscholing • Menselijk kapitaal is geen eigendom van het bedrijf en staat niet op de balans (behalve bij voetballers) slavernij?

7. Technologie - functies - onderwijs • Stijging gemiddeld onderwijsniveau (meer schooljaren meer kennis?) • Stijging gemiddeld functieniveau • Technologische ontwikkeling en functieniveau: • regradatie: functies vereisen meer scholing • degradatie: functies vereisen minder scholing • polarisatie: midden functies verdwijnen • Onder- of over-schooling? • Verdringing van lager door hoger opgeleiden?

8. Trends in functieontwikkeling: van bandarbeider tot professionele dienstverlener geringKlantencontact frequent laag Auto-nomie hoog De klassieke fabrieksarbeider Medewerker fastfoodrestaurant Onderzoeker laboratorium Adviseur / Consultanto Bron: Dankbaar 2001 TQM, ISO, zelfsturende teams, kennisintensiteit

9. Arbeid als sociale factor • Door te werken hoor je erbij • Het is prettig je eigen inkomen te verdienen • Het is prettig nuttig te zijn voor de samenleving of door de samenleving nuttig gevonden te worden • Persoonlijke ontplooiing

10. Meer geld maakt niet steeds gelukkiger Bron: Veenhoven, EUR Geluk Geld Maar: werkloosheid maakt wel ongelukkig!

11. Arbeidsmarkt ontwikkelingen

12. De transitionele arbeidsmarkt Opleiding Pensioen Betaalde arbeid inactiviteit Huishoud/zorgtaken Ziekte, arbeids-ongeschikt Andere redenen

13. Geregistreerde werkloosheid WLB en NWW in % Nederland 1950-2004 2004

14. x 1 000 500 400 300 200 100 0 2002 2003 2004 Seizoensgecorrigeerde werkloze beroepsbevolking (driemaands voortschrijdend gemiddelde) Openstaande vacatures (ultimo kwartaal) Werkloosheid en vacatures

15. Indicatoren onbenut arbeids-aanbod in Nederland • WLB = Werklozen CBS dec 2004 480.000 • NWW= CWI december 2004700.000 • MWU = met werkgerelateerde uitkering • WW, WWB, WAO-uitk. eind 2004 • 315.000 + 360.000 +765.000 = 1.440.000 • Openstaande vacatures eind 2004:120.000

16. Sectorale ontwikkelingen 1950-2040 20 05 Bron: CPB, 2004

17. Vergrijzing: leeftijdsstructuur Noorden, 2000 en 2030 (%) Bron data: RPB

18. Percentage jongeren (0-15 jaar) en ouderen (50-64 jaar) in bevolking

19. Kansen en bedreigingen?? • Toekomst industrie: concurrentie Oost-Europa, India en China • Toekomst diensten: persoonlijk diensten – uitbesteden huishoudtaken, zorg • Vergrijzing zorgt voor krappere arbeidsmarkt en toename van de vraag naar zorg en dus banen in de zorg • Sociale zekerheid en arbeidsmarktflexibiliteit • Herkeuringen WAO: naar WWB, naar werk of naar ????  gemeenten in problemen?

20. De regionale arbeidsmarkt

21. Werkgelegenheidsgroei in % in Noorden en Nederland Bron: PWR/RUG

22. Banengroei per postcodegemiddeld 1999-2003 Bron: PWR

23. Werkloosheid (WLB, update CBS jan 2005) Prog nose Bron: CBS, RUG

24. Groei werkloosheid (NWW) dec.03–dec.04 • Werkloosheid groeit 1,2% in het Noorden en dat is langzamer dan landelijk 2% • Grn. +1,4% Frl. +0,7% Dr. + 1,6% • Jongeren: -8,5% • Vrouwen: +2,5% • HBO WO: +5,6%

25. Conclusie Economisch herstel in 2005 Noorden volgt landelijk trend goed: recessie niet dieper dan landelijk Werkloosheid loopt op in 2005, vooral door WAO-herkeuring WWB omhoog? Gemeenten failliet? Regionale coördinatie arbeidsmarktbeleid?

26. Opleiding

27. Pessimist Frans Meijers: • Nut van het onderwijs: • Hoe handhaaf je je in een groep • Hoe vind ik een partner • Kennis: na verkrijgen van cijfer  drukken ze op de Deleteknop! • Klopt dit echt?

28. Werkloosheid naar opleiding (in % per groep; NWW mei 2004) Bron: CWI

29. Bruto arbeidsdeelname (2002) naar onderwijsniveau (% per groep) Bron: CBS/EBB, cijfers voor 2002

30. Werkloosheid naar leeftijd (in % per groep; WLB okt-dec 2004) Bron: CBS

31. Startkwalificaties en onderwijsuitgaven Geen startkwalificatie: 1 op de 3! Noorden > 50% ?

32. Aansluiting onderwijs - arbeidsmarkt Wie betaalt? Overheid – werknemer – werkgever Werken + leren; stageplaatsen Rol ouders bij schoolkeuze

33. Rendementen van onderwijs(in procenten per extra jaar onderwijs) • Nederland 1994    1999 • Totaal     5,8      8,5 mannen     5,7      8,0 vrouwen    5,7      9,0 • Bron: Oosterbeek, 2000 Door de krappere arbeidsmarkt neemt het rendement toe Rendement WO ca. 40% hoger dan MBO

34. Aandeel in de beroeps-bevolking met HBO of WO opleidingGemiddeld 1990-2001Bron: CBS

35. Baten van meer opleiding (1) • Individu (investering in onderwijs loont): • Hoger loon • Minder werkloos • Ontplooiing Maar wordt je er gelukkiger van? Geldt dit wel voor iedereen? • Werkgever: investering in scholing loont door hoger arbeidsproductiviteit • Wie gaat betalen voor onderwijs/scholing?

36. Baten van meer opleiding (2) • Voor de maatschappij: • Meer innovaties, hogere welvaart • Goed voor democratie, cultuur etc. Innovatieplatform Balkende: teveel nadruk op technische innovatie, te weinig aandacht voor sociale innovatie We weten precies hoe we uranium moeten verrijken, maar veel minder precies hoe we een kind intellect, moreel, cultureel verrijken. We kennen de halfwaarde tijd van uranium precies, maar weten we ook hoe we de criminaliteit in een stadswijk kunnen halveren?

37. Baten van meer opleiding (3) • Voor de regio: • Kan / moet je regionale verschillen in onderwijsniveau wegwerken? • Helpt dit om regionale verschillen in werkloosheid, inkomen etc. weg te werken? • Migratie – braindrain – kip/ei Maar HBO en WO zijn als grote werkgevers en exporteur van afgestudeerden en kennis van groot belang voor de regio!

38. Conclusies (1) • Noordelijke economie doet het goed • Voor het individu is onderwijs een hele goede investering als de opleiding aansluit op talenten en capaciteiten • Startkwalificatie is noodzakelijk  investeer meer in het VMBO • Een goed opgeleide beroepsbevolking is noodzakelijk voor regionaal economische ontwikkeling, maar niet voldoende

39. Conclusies (2) • Er is geen braindrain probleem in het Noorden: afgestudeerden zijn vooral een schoon exportproduct • De magneetzweefbaan zal het functioneren van de arbeidsmarkt voor academici in het Noorden verbeteren • Er is meer behoefte aan sociale innovatie dan aan technische innovatie

40. Underwiis en arbeidsmerkPedagogysk Wurkverbân,Fryske Akademy, Aljemint, Ljouwert 23 maart 2005 Prof. dr Jouke van Dijk Hoogleraar regionale arbeidsmarktanalyse Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen Rijksuniversiteit Groningen j.van.dijk@frw.rug.nl