موضوع : آبخیزداری درس مربوطه : هیدرولوژی استاد گرامی : جناب آقای مهندس خسروی

3. موضوع : آبخیزداری درس مربوطه : هیدرولوژی استاد گرامی : جناب آقای مهندس خسروی گردآورندگان : ماندانا یوسفی سورانی و الهام فرید هاشمی دانشجویان ترم یک کارشناسی ناپیوسته مهندسی بهداشت محیط ورودی مهر 1392 دانشگاه علوم پزشکی بیرجند • آذرماه 92

4. آبخیز ( Watershed ) چیست؟ • آبخیز منطقه ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی میشود. • آبخيز محدوده اي طبيعي است كه كليه بارشهاي جوي وارد بر آن از يك محل مشخص (خروجي) خارج مي شود.

5. آبخیز ( Watershed):

6. حوزه ی آبخیز: • یک محوطه یا یک ناحیه یا یک بخش مشخص و متمایز شده از زمینی است که آبهای جاری آن توسط یک رود و انشعابات آن زهکشی می شوند و از یک نقطه به نام خروجی حوزه خارج می شوند. • حوزه های آبخیز واحدهای هیدرولوژیکی هستند که بصورت سیستماتیک در آنها آب تولید میگردد و در عین حال مجموعه ای است که فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی توسط انسان در ان جاری و ساری است . • عرصه‌ای است که رواناب ناشی از بارش بر روی آن توسط آبراهه‌ها جمع آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت می‌گردد.

7. اجزای یک حوزه ی آبخیز: • خاک و زمین شناسی آن • پوشش گیاهی • آب • اقلیم • وضعیت آبراهه ها • شیب و توپوگرافی

8. حوزه ی آبخیز:

9. حوزه ی آبخیز: وسعت اين حوزه متفاوت مي باشد و بسته به هدف کار و نوع برنامه ريزي ممکن است بخش اعظم يک کشور ، چندين استان ، يک و يا چند شهر و يک  يا چند روستا را در بر بگيرد . بنابراين هر حوزه آبخيز به اجزاي کوچکتري قابل تقسيم است .

10. آبخیزداری ( Watershed management) چیست؟ • * علم مطالعه و مدیریت آبخیز ها که عبارت از مجموعه مطالعاتی است که برای اداره یک حوزه آبخیز انجام می شود. • * طراحی و مدیریت حوزه به منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی به ویژه منابع آب و خاک

11. آبخیزداری ( Watershed management): • آبخيزداري يعني تغذيه سفره آب هاي زيرزميني و افزايش توليد محصول • آبخيزداري بهره گيري از مجموعه گسترده دانش و تجربه است در يافتن راه هاي پيشگيري و رويارويي با فرسايش خاك و سيلابهاي مخرب • آبخيزداري يعني حفظ و احياء آبخيزهاي بحراني • آبخيزداري يعني بهره برداري كامل از سرمايه گذاريهاي هنگفت مالي در منابع اقتصادي كشور • آبخيزداري يعني بهره برداري مناسب و درست از منابع طبيعي و كشاورزي حوزه هاي آبخيز • آبخيزداري يعني تقويت پوشش گياهي و كاهش زيان هاي سيل هاي ويرانگر

12. آبخیز:

13. علم آبخیزداری : علم آبخیزداری در اوایل قرن بیستم به دلایل زیر ایجاد شده است : ▪ کسب دانش وآگاهی بیشتر درمورد دوره هیدرولوژیک وعملکرد آن. ▪ افزایش جمعیت وفشار حاصله از آن به اراضی ومنابع آب. ▪ افزایش بیش از حد مصرف آب که ناشی از پیشرفت فن آوری وبالا رفتن سطح زندگی مردم بوده است. ▪ بروز مشکلات جدید و پیچیده مرتبط با آب از جمله: مشکل وجود مناطق سیل گیر, ایجاد آلودگی آب, سکونت در مناطق خشک و… مدیران امور برنامه ریزی, سرانجام پی بردند که آبخیز میتواند به عنوان بهترین واحد طبیعی برای اداره منابع طبیعی محسوب شود.

14. اهداف آبخیزداری : علم وهنر آبخيزداري اهدافي را در اجراي برنامه هاي خود در نظر مي گيرد که  نتيجه آن بهبود شرايط آبخيز و بهبود وضعيت آبخيز نشينان يعني انسانهاست . اهم اين وظايف به شرح زير است : -1 حفظ وبهره برداري مناسب منابع آب و خاک به عنوان دو بستر طبيعي و اصلي براي زندگي انسانها و توسعه پايدار.-2 جلوگيري از تلفات آب در مناطق مورد نياز و برنامه ريزي براي تامين آب در پايين دست.-3 تعديل خسارات ناشي از سيلابها.-4 کنترل هرز آبها و تغذيه سفره هاي زير زميني و آبخوانها  و کمک به افزايش آبدهي قنوات ، چاهها و چشمه ها.-5 کاهش تاثيرپذيري آبخيزها نسبت به خشکسالي.-6 جلوگيري از حمل رسوبات به مخازن سدها و تاسيسات و شبکه هاي آبياري.-7 مديريت و توسعه منابع گياهي سطح زمين شامل : چراگاهها ، مراتع ، بيشه ها و جنگلها.-8 بهبود شرايط زيست محيطي و بهبود وضعيت اقتصادي آبخيزنشينان

15. آبخیزداری الهی ترین نگاه به طبیعت است وآبخیزدار را میتوان پزشک طبیعت نامید. یک آبخیزدار خوب با بررسی دقیق ومطالعه علمی حوضه آبخیز, به تعبیری دردهای یک حوضه را شناخته, ودرجهت درمان آن برنامه ریزی میکند.آبخیزداری با نگاهی خدا گونه عرصه طبیعت را برای زیست و بهره برداری انسان مهیا میکند.شاید این تعابیر کمی اغراق آمیز به نظر برسد, اما میشود تمام علوم راهدیه ای از جانب خدا برای حکومت بر کره خاک دانست.اگر ما با این دید به علوم نگاه کنیم, هرگز آنها را در راه نابودی نوع بشر به کار نخواهیم بست.

16. علوم مرتبط با آبخیزداری: یک پروژه ساده آبخیزداری از چند مطالعه مستقل تشکیل شده است که هر کدام کارشناس مربوط به خودش را میخواهد: ۱) مطالعه فیزیوگرافی:این مطالعه به بررسی خصوصیات ظاهری آبخیز میپردازد. ۲) مطالعه هواشناسی: به طور کلی به بررسی اقلیم منطقه میپردازد. ۳) مطالعه هیدرولوژی: به بررسی آبهای موجود در منطقه میپردازد. ۴) مطالعه خاک شناسی: به مطالعه انواع خاکهای موجود در منطقه وپتانسیل های آن میپردازد. ۵) مطالعه زمین شناسی: به بررسی جنس ونوع سازندها و برخی عوامل مورفولوژیکی وقدمت سازندها وعوامل تشکیل آنها میپردازد.

17. ادامه : • ۶) مطالعه فرسایش و رسوب: به بررسی انواع فرسایش در حوضه وفرسایش پذیری وپتانسیل رسوبگذاری رودخانه میپردازد. ۷) مطالعه پوشش گیاهی: به بررسی تیپهای مختلف گیاهی منطقه میپردازد وبرنامه چرا و شدت چرا را تعیین میکند. ۸) مطالعه اقتصادی: به بررسی شاخصهای اقتصادی وارزیابی اقتصادی طرح می پردازد. ۹) مطالعه کشاورزی واجتماعی: به بررسی عوامل کشاورزی واجتماعی آبخیز نشینان میپردازد,شاخصهایی از قبیل: جمعیت, تعداد خانوار, چگونگی کسب درآمد, تعداد دام,انواع محصولات کشاورزی منطقه و… در این مطالعه بررسی می شود. ۱۰) عملیات بیولوژیک: به ارائه طرحهای کاشت نهال, بذر کاری و… برای حفظ عرصه طبیعی

18. انواع طرح های آبخیزداری : • فعاليت هاي مكانيكي و ساختماني شامل: احداث بندهاي خاكي، سنگ و سيمان، گابيوني و خشكه چين، سيستم پخش سيلاب • فعاليت هاي بيو مكانيكي شامل: بانكت بندي و تراس بندي • فعالیت های بیولوژیکی شامل: کاشت گونه های زنده در یک منطقه که هدف جلوگیری از فرسایش و هدر رفت خاک است،یا به عبارتی عمليات اصلاح و احياء مراتع مانندبذركاري، بذرپاشي و نهال كاري

19. فعاليت های مكانيكی و ساختمانی شامل:

20. 1) بند خشكه چين : اين بند ها توسط سنگ در آبراهه هاي کوچک جهت کنترل سيل وفرسايش و رسوب ساخته مي شود.

21. بند خشكه چين :

22. 2) بندگابيونی : اين بند ها در آبراهه هاي بزرگتر در جهت کنترل فرسايش و رسوب و کنترل و مهار سيلاب ساخته مي شود . مصالح مورد استفاده سنگ و توري گابيوني مي باشد.

23. بندگابيونی :

24. 3) ديوار ساحلي گابيوني : احداث ديواره حائل حاشيه رودخانه ها اين عمليات به منظور حفاظت از اراضي کشاورزي حاشيه رودخانه و کنترل  فرسايش و رسوب انجام مي شود و شامل عمليات خاکي و سنگي مي باشد

25. 4) بند خاكي كوتاه: بند هاي خاکي جهت کنترل هرز آبها و تغذيه مصنوعي در آبراهه ها ساخته مي شوند. در آبراهه هاي فصلي عموماً بندهاي خاکي غيرتراکمي با ارتفاع مفيد 3-5 متر و در آبراهه هاي بزرگتر بندهاي خاکي تراکمي با ارتفاع مورد نياز احداث مي شود

26. 5) بند سنگ و سيمان : اين بند ها جهت انحراف آب ، کنترل هرز آبها ، کنترل سيل و فرسايش و رسوب در انواع آبراهه ها ساخته مي شوند .مصالح مورد استفاده شامل سنگ و سيمان مي باشد

27. بند سنگ و سيمان :

28. بند سنگ و سيمان(بتونی) :

29. 6) بندهاي چپري : اين بند ها توسط چوب ، سرشاخه درختان و يا پايه هاي فلزي و تور سيمي جهت کنترل فرسايش و رسوب در آبراهه هاي کوچک ساخته مي شود.

30. فعاليت های بيومكانيكی شامل:

31. 1) بانكت بندي :: عمليات بانکت بندي در اراضي شيب دار که داراي عمق کافي خاک باشند، جهت کنترل فرسايش و هرز آب اجرا مي شوند . شيارهاي بانکت بر روي خطوط تراز با فاصله و عمق مناسب احداث مي شوند.

32. 2) تراس بندي : يعني سکوبندي و پله پله کردن اراضي شيبدار ، که براي جلوگيري از فرسايش خاک و سهولت در امر زراعت و آبياري انجام مي شود.

33. تراس بندي :

34. فعالیت های بیولوژیکی شامل:

35. 1) علوفه کاري • اين عمليات به منظور افزايش توليد علوفه درانواع اراضي آبي ، ديم و توسط انواع گونه هاي علوفه اي زراعي و مرتعي انجام مي شود . • 2) نهالکاري • اين عمليات به منظور کنترل فرسايش و تثبيت انواع سازه هاي احداثي در حوزه هاي آبخيز توسط انواع گونه ها بخصوص گونه هاي مثمر نظير بادام و گردو انجام مي شود . از اهداف ديگر اين پروژه افزايش درآمد و اشتغال زائي مي باشد . کاشت گونه هاي درختي به دو صورت بذرکاري و نهالکاري انجام خواهد شد • 3) عمليات احياء و اصلاح مراتع • اين عمليات به منظور تقويت پوشش گياهي و افزايش علوفه مراتع، کنترل فرسايش و رسوب در سطح اراضي مرتعي انجام مي شود. حفاظت و قرق، بذرکاري، بذر پاشي، کپه کاري و بوته کاري از روشهاي مختلف اجراي اين پروژه هستند • .