Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności wykład 30h, semestr letni 2009/2010, sala nr 18 (II rok, moduł: „Zróżnicowanie kulturowe współczesnego świata”)

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 1. Program i struktura wykładu: 1. Wprowadzenie do wykładu(zakres i struktura wykładu, literatura). 2. Etniczność – wprowadzenie(klasyfikacja „my” i „oni”, społeczne konteksty występowania etniczności, etnocentryzm). • 3. Społeczna organizacja etniczności (grupa etniczna, granice etniczne – koncepcja F. Bartha, „włączanie” etniczne, poziomy etniczności). • 4. Tożsamość etniczna (identyfikacja i tożsamość etniczna, „wielopiętrowość” tożsamości etnicznej, ideologie etniczne i symbole etniczne). • 5. Etniczność a język i religia (język a etniczność, więź religijna a więź etniczna, podobieństwa i różnice, przyszłość wzajemnych związków).

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 • 6. Etniczność a rasa (znaczenie kryteriów antropologicznych /biologicznych dla „etniczności, rasizm a uprzedzenia, dyskryminacja i przemoc rasowa). • 7. Etniczność i naród (historia i rozumienie pojęcia „naród”, naród a grupa etniczna – stwarzanie narodu). • 8 - 9. Naród i nacjonalizm (współczesne koncepcje i spory dotyczące „narodu”, czy jest możliwa socjologia narodu?). • 10. Zróżnicowanie etniczne społeczeństwa (zróżnicowanie etniczne, społeczeństwa pluralistyczne i wielokulturowe, mniejszości narodowe i etniczne, ludy tubylcze). • 11. Etniczność a postawy i stereotypy etniczne (postawy wobec „innych”, stereotypy i obrazy etniczne, stałość i zmienność postaw etnicznych).

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 • 12. Dyskryminacja etniczna i konflikt etniczny (stereotypy i uprzedzenia a dyskryminacja etniczna, przemoc etniczna, „czystki etniczne”, konflikt etniczny). • 13. Etniczność a migracje (stałość i zmienność tożsamości etnicznej, tożsamości hybrydalne, „nowe mniejszości”, integracja imigrantów). • 14. Etniczność a globalizacja (zjawisko „postetniczności”, obywatelstwo a przynależność etniczna, nowe środki przekazu a etniczność, społeczności „ponad – i trans- narodowe”). • 15. Poza „etnicznością” (przyszłość etniczności, podsumowanie wykładu, test i zaliczenie wykładu).

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 2. Trudności z rozumieniem pojęcia „etniczności”: • pojęcie nieprecyzyjne, jest tej samej natury co pojęcia „narodu”, „rasy” itp.; •  ma różne znaczenia; ideologiczne , polityczne i emocjonalne; •  zjawisko złożone, które nie da się definiować wyłącznie w oparciu o cechy obiektywne grupy, ani w oparciu o cechy kulturowe, czy też psychologiczne; •  wywiera ono wpływ na zachowania społeczne, przy czym bez znaczenia jest, czy dane jej cechy mogą być realne, lub też wyimaginowane; •  zjawisko dynamiczne, rozwija się, przechodzi etapy, załamania, „wycofania”, ulegają zmianom jej wybrane aspekty itp.;

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 cdn. punktu 2: • zmienna historycznie (w niektórych społeczeństwa, kulturach i epokach pojęcie to nie ma zastosowania); •  etniczność może być definiowana zarówno „od wewnątrz” (przez samą grupę), jak „od zewnątrz” (przez otoczenie społecznej tej grupy) – casus Ślązacy; •  pojęcia związane z „etnicznością” znaczą w różnych krajach odrębne rzeczy (np. tradycje używania słowa „naród”); • rozumienia etniczności: • etniczność przyrodzona, czy sytuacyjna; • obiektywny, czy subiektywny charakter więzi etnicznej; • instrumentalność, czy autoteliczność etniczności.

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 3. Pochodzenie oraz charakter terminu „etniczność”: • pojawił się stosunkowo późno, bo dopiero w latach 50 –tych XX wieku (był odnoszony do „grupy etnicznej” lub opozycji „my i inni”); •  rzadsza forma rzeczownikowa tego terminu (tj. jako “etniczność”), natomiast częstsza forma przymiotnikowa (“etniczne”); •  termin „etniczny” był używany od starożytności – słowo to pochodzi od języka greckiego ethnos („tłum”, „lud”, „rasa”, „plemię”, „klasa ludzi”) lub ethnikos („obcy”, „pogański”, „ludowy” • dychotomia odzwierciedla różnicę pomiędzy „nie-etnicznymi nami” i „etnicznymi – innymi”. Odzwierciedlenie znajdziemy w języku łacińskim, gdzie natio oznacza odległych (barbarzyńców) lub też bliskich (nascere).

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 4. Popularność słowa i koncepcji „etniczności”: • istnieje zawsze tendencja, aby terminowi „etniczny” odnosić do zachowań charakterystycznych dla „innych”; • „etniczni”, czyli nie tacy sami, odmienni od nas pod względem pochodzenia (geograficznego) oraz kultury (zachowań, wartości itp.); • obecna popularność: • zjawisko (fala) ożywienie etniczne (lata 80/90 – te XX wieku); • mówi się o obecnie o „nowej etniczności, etniczność jest uznana za trwałe społecznie zjawisko, a nie przemijające; • rezygnacja z modelu asymilacji „innych” (np. mniejszości), zwrócenie uwagi także na etniczność „większości”; • etniczność a globalizacja.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 • Pojawianie się „etniczności”: • etniczność jest bardziej skutkiem kontaktu społecznego niż izolacji; •  pojawia się w sytuacji wzajemnego, w miarę trwałego i ustalonego kontaktu grup społecznych, w którym istotną rolę grają wzajemnie odnoszone do siebie określone cechy (właściwości) kulturowe tych grup; •  nie zawsze jednak elementy kulturowe muszą się wiązać w sposób konieczny z etnicznością, dlatego są ważne pytanie, jakie kategorie (zjawiska) są traktowane w kategoriach etnicznych, a jakie nie i dlaczego? Jakie czynniki o tym decydują? •  “etniczność” jest odnoszona obecnie do charakterystyki grupy społecznej, na ogół terytorialnej, ukształtowanej historycznie, posiadającej swoistą kulturę i świadomość wspólnego pochodzenia, którą spaja naturalna więź o bardziej emocjonalnym niż intelektualnym (racjonalnym) charakterze.

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 6. Społeczne konteksty występowania etniczności: •  etnos (etnia) i grupa etniczna (jako odrębna grupa, mniejszość, część szerszego narodu); •  więź etniczna – co spaja grupę etniczną?; •  identyfikacja etniczna – poczucie przynależności do określonej zbiorowości etnicznej; •  pochodzenie etniczne – poczucie swoich korzeni tak biologicznych (rodzice, dziadkowie), jak i kulturowe (etniczne) od określonej grupy; •  etnocentryzm i „etnicyzm”; • organizacje etniczne (partia etniczna itp.) i ruchy etniczne; •  konflikt etniczny, etno-polityka.

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 7. Atrybuty – elementy etniczności: • wspólne pochodzenie etniczne, geograficzne, przodkowie itd. (wspólnota pochodzenia); • wspólna kultura (obyczaje, literatura, folklor, muzyka , preferencje kulinarne itp.), język (dialekt), wartości i etos, religia, cechy fizyczne lub rasowe; • poczucie wspólnoty losów jako rodzaju „pamięci historycznej”; • więzi przekraczające granice pokrewieństwa rodzinnego, grupy sąsiedzkiej i społeczności lokalnej; • świadomość ”my”, poczucie lojalności, wspólnoty grupowej , wewnętrzne poczucie odrębności itp., odrębne instytucje; • postrzeganie odrębności przez otoczenie zewnętrzne; • status migracyjny, status mniejszości lub podporządkowania.

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 8. Etniczność jako zjawisko primordialne („pierwotne”): • niektóre typy więzi społecznej podtrzymujące grupy społeczne są uważane za wcześniejsze, mniej podatne na zmiany i „ważniejsze” od innych; • są to najczęściej więzi o charakterze psychologicznym, oparte na uczuciu, o wysokim stopniu zaangażowania emocjonalnego; • dominują w grupach pierwotnych (Gemeinschaft) oraz odwołują się do przekonań o wspólnocie pochodzenia, czy pokrewieństwa, zawartych w mitach wspólnej krwi i ziemi; • grupy, w których dominują „więzi pierwotne”, budowane są „od wewnątrz” przez swoich członków, którzy sami ustalają zasady przynależności oraz granice oddzielające ich od innych grup, przy pomocy kryteriów wyrażających „naturalny” porządek rzeczy; • w logice primordialistycznej jednostka nie ma wyboru i przez urodzenie oraz więzi pokrewieństwa jest przypisana do grupy.

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 9. Etniczność jako zjawisko sytuacyjne: • miejsce jednostki jest określone przez świadomą i dobrowolną identyfikację z daną zbiorowością; • dopuszcza się tutaj uczestnictwo w wielu równoprawnie traktowanych zbiorowościach; • jest to więź osiągana. Jednostka oczywiście nie ma tutaj pełnej dobrowolności wyboru, gdyż zależy także od akceptacji grup, do których jednostka aspiruje. • akceptację tę można zdobyć przez przyjęcie wzorów danej kultury, wartości, zachowań itp.;

14. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 10. Etniczność primordialistyczna a sytuacyjna: • więź pierwotna (primordialistyczna) a więź sytuacyjna ma charakter modelowy ; • stanowią one krańce kontinuum i powinny być widziane jako wzajemnie się uzupełniające (komplementarne): •  pierwsze ujęcie – primordialistyczne - zwraca uwagę na świadomościowe aspekty przynależności do grupy oraz ich kryteria; •  drugie – sytuacyjne - wskazuje na fakt, że etniczność nie pojawia się bez celu, lecz zawsze jest “po coś” (spełnia określone funkcje) i potrzebuje ona pewnych trwałych form organizowania się dla wyrażania swojej niepowtarzalnej tożsamości.

15. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 11. Etniczność jako: • zjawisko społeczne „miękkie” i „twarde”; • jedna z głównych zasad klasyfikacyjnych w życiu społecznym („swoi” i „obcy”); • rodzaj dyskursu społecznego łączącego i dzielącego nas (ludzi); • zjawisko, które podlega instytucjonalizacji.

16. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 1 7. Etniczność „amerykańska” i „europejska”: • „etniczność amerykańska”: • źródła konfliktu - podważenie modelu WASP przez nie - WASP-ów; • nierówności społeczne – głównie o charakterze rasowym; • stały konflikt - zmiana etniczna społeczeństwa amerykańskiego w kierunku New American Ethno-Racial Pentagon. • „etniczność europejska”: • źródła konfliktu - podważanie modelu państwa narodowego (społeczeństwa państwowego) ; • nierówności społeczne – wynikające z przynależności do mniejszości narodowych i religijnych; • stały konflikt: napięcia między koncepcją Europy państwa-narodów a federalną koncepcją Europy regionów (w tym regionów „etnicznych”) .