Polityka gospodarcza

1. Polityka gospodarcza Wykład 9: Polityka wydatków publicznych Dariusz K. Rosati, 2011/2012

2. Czyste dobro publiczne Dwie właściwości: • Ich konsumpcja nie jest przedmiotem rywalizacji (koszt krańcowy udostępnienia go dodatkowej osobie = 0) • niemożliwe jest wykluczenie kogokolwiek z jego konsumpcji (koszt wykluczenia jednostki z konsumpcji jest prohibicyjnie wysoki).

3. Dobra prywatne pochodzące ze źródeł publicznych Dobra dostarczane przez sektor publiczny, które odznaczają się tym, że wzrost ich produkcji konieczny do zaspokojenia potrzeb dodatkowych osób wiąże się z wysokim kosztem krańcowym (np. edukacja – podwojenie liczby uczniów = podwojenie kosztów; zaopatrzenie w wodę, usługi medyczne)

4. Dostarczanie dóbr publicznych • Wybór kanału instytucjonalnego: firmy państwowe, firmy prywatne, partnerstwo publiczno-prywatne; • Koszt dla użytkownika: bezpłatnie, kontrola cen, subsydiowanie rodzajowe (in kind), subsydiowanie pieniężne; • Czyste dobra publiczne, dobra publiczne publiczno-prywatne; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

5. Trzy metody reglamentacji dóbr dostarczanych przez sektor publiczny • Opłaty za użytkowanie Zaleta: koszty ponoszą beneficjenci Wady: powodują ograniczenie konsumpcji poniżej wielkości efektywnej. Administrowanie systemem cen powoduje koszty transakcyjne. 2) Zaopatrzenie po równo Zaleta: zapewnia oszczędności na kosztach transakcyjnych. Wady: sprawia, że konsumpcja jednych jest mniejsza, a innych większa od optymalnej. Jednostki zgłaszające duży popyt mogą konsumować dodatkowe ilości poza systemem zaopatrzenia publicznego, co zwiększa całkowite koszty transakcyjne. 3) Kolejki Zaleta: o alokacji dóbr (np. ochrona zdrowia) niekoniecznie decydują pieniądze i status majątkowy. Wady: przyjęte kryterium alokacji (konkurowanie za pomocą czasu wolnego) może być niepożądane. Występuje marnotrawstwo czasu.

6. Główne rodzaje dóbr publicznych • Ochrona zdrowia • Edukacja • Ubezpieczenia społeczne • Pomoc społeczna • Obrona narodowa • Infrastruktura • Porządek publiczny i wymiar sprawiedliwości • Prawo i instytucje Dariusz K. Rosati, 2011/2012

7. Ochrona zdrowia Uzasadnienie: • Niedoskonałości rynku: ograniczenia informacyjne (lekarz wie, pacjent nie wie), sytuacje monopolistyczne (szpitale), epidemie; • Wysoki koszt i zróżnicowanie dochodów; Metody: • Finansowanie z budżetu; • Składka; • Ubezpieczenia prywatne; • Systemy mieszane; Niebezpieczeństwa: • ryzyko nadużycia (moral hazard): nadmierny popyt na darmowe usługi medyczne; • osłabienie bodźców do troski o zdrowie; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

8. System ochrony zdrowia w Polsce Art. 68Konstytucji RP • Każdy ma prawo do ochrony zdrowia. • Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa. • Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku. • Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska. • Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Ustawa z dnia 11 października 2013 r. o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2013 poz. 1290). Art. 6. Zadania władz publicznych w zakresie zapewnienia równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej obejmują w szczególności: 1) tworzenie warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia; 2) analizę i ocenę potrzeb zdrowotnych oraz czynników powodujących ich zmiany; 3) promocję zdrowia i profilaktykę, mające na celu tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu; 4) finansowanie w trybie i na zasadach określonych ustawą świadczeń opieki zdrowotnej.

9. System ochrony zdrowia w Polsce- źródła finansowania 1) Ubezpieczenie zdrowotne w NFZ • Głównym źródłem finansowania systemu jest ubezpieczenie zdrowotne w NFZ. Obywatele obciążeni są obowiązkową składką ubezpieczeniową stanowiącą 9% dochodów osobistych (7,75% odliczane jest od podatku dochodowego, zaś 1,25% pokrywa ubezpieczony), która odprowadzana jest do instytucji ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ). 2) Budżet państwa • Niektóre świadczenia wysokospecjalistyczne finansowane są bezpośrednio z budżetu Ministerstwa Zdrowia, a nie ze środków NFZ. • Od 1 stycznia 2007 r. z budżetu państwa finansowane jest również w całości przedszpitalne ratownictwo medyczne (pogotowie ratunkowe). 3) Ubezpieczenia indywidualne w komercyjnych instytucjach • Odpłatność za koszty leczenia pokrywa ubezpieczyciel. Kwoty refundacji ustalone są poprzez wartość dobrowolnego ubezpieczenia i mogą pokrywać 100% lub mniej rzeczywistych kosztów leczenia. Koszt łączny – ok. 5% PKB

10. System ochrony zdrowia w USA • W 1965 r. prezydent Lyndon Johnson wprowadził opłacany przez budżet federalny system obejmujący opieką medyczną wszystkich obywateli amerykańskich powyżej 65. roku życia. Medicare w 2008 r. obejmował 45 mln osób. • Od 1965 do 1982 r. kolejno wszystkie stany tworzyły swoje własne odrębne fundusze zdrowotne, zapewniające opiekę osobom ubogim, tzw. Medicaid, opłacane z własnych budżetów. W 2008 r. Medicaid zapewniał opiekę 49 mln ludzi. • W 1997 r. został powołany do życia fundusz StateChildren’sHealthInsurance Program (SCHIP) opłacany z budżetu państwa i finansujący obecnie opiekę medyczną ponad 9 mln dzieci z rodzin, których zbyt wysokie dochody nie kwalifikowały do programu Medicaid. • Za wyjątkiem funduszy Medicare i Medicaid Stany Zjednoczone nie mają jednego powszechnego systemu opieki zdrowotnej. • Odpowiedzialność za własne zdrowie spoczywa na barkach obywateli lub, znacznie częściej, pracodawców. Kupują oni dla swoich pracowników prywatne ubezpieczenia zdrowotne lub tzw. plany zdrowotne w instytucjach HMO (HealthMaintenance Organization). • Ok. 62% Amerykanów ma wykupione prywatne ubezpieczenie zdrowotne przez swoich pracodawców, a jedynie 9% kupuje je samodzielnie. • W 2007 r. 15,3% populacji, czyli ok. 45 mln osób, nie miało wykupionego prywatnego ubezpieczenia zdrowotnego i jednocześnie, ze względu na zbyt młody wiek czy zbyt wysokie zarobki, nie kwalifikowało się do żadnego z systemów publicznych (10 mln z tej grupy to osoby o nieuregulowanym statusie pobytu w Stanach Zjednoczonych, czyli nielegalni imigranci).

11. System ochrony zdrowia w USA • W przypadku Medicareamerykańscy emeryci i osoby niepełnosprawne otrzymują dostęp do leczenia szpitalnego, ambulatoryjnego, a od 2006 r. mają również prawo do zwrotu części kosztów leków. • Mimo oferowanego bardzo szerokiego zakresu usług, w związku z istnieniem mechanizmów ograniczających nadmierne korzystanie, np. współpłacenie, ponad 20% korzystających z tego funduszu ma wykupione dodatkowe, prywatne ubezpieczenia zdrowotne. • Medicaidw wielu stanach oferuje szerszy zakres opieki niż Medicare, lecz dostępny jest tylko u wybranych, akceptujących tego płatnika świadczeniodawców. • Finansowanie ochrony zdrowia • W 2007 r. 16% PKB Stanów Zjednoczonych stanowiły całkowite wydatki na zdrowie, z tego 45% to wydatki publiczne. • Roczne wydatki na głowę mieszkańca w 2007 r. wyniosły 7290 USD. Drugi kraj w kolejności wydawania pieniędzy na zdrowie to Norwegia: 4763 USD na głowę mieszkańca. • Stany Zjednoczone to kraj wydający najwięcej na zdrowie ze środków publicznych. • W 2007 r. Medicare kosztował budżet państwa 440 mld US $, co stanowiło 16% wszystkich wydatków. • Wydatki na systemy Medicaid opłacane z własnych budżetów stanowych w 2008 r. wyniosły 204 mld US $. • Fundusz SCHIP w 2007 r. kosztował amerykańskich podatników 5 mld US $

12. System ochrony zdrowia w USA • ReformaObamy (Obamacare) – 2010 r. • Główny cel: zahamowanie gwałtownego wzrostu kosztów opieki medycznej w ciągu ostatnich lat, związanego zwłaszcza ze starzeniem się społeczeństwa (zahamowanie lawiny pozwów spowodowanych rzeczywistymi lub rzekomymi błędami lekarskimi i ograniczenie zasądzanych kwot odszkodowań). • Główne cele dla ubezpieczonych:• ograniczenie możliwości Towarzystw Ubezpieczeń udzielania odmowy obejmowania ochroną osób chorych;• zakaz rozwiązywania umów ubezpieczenia, gdy ubezpieczony poważnie zachoruje;• zwiększenie roli programów profilaktycznych;• rozszerzenie zakresu ubezpieczenia pokrywającego koszty leków dla osób starszych. • Główne cele dla nieubezpieczonych:• stworzenie „giełdy ubezpieczeń zdrowotnych” z łatwym dostępem dla wszystkich, co pozwoli na porównanie i wybór ubezpieczenia za odpowiadającą cenę;• wprowadzenie ulg podatkowych dla osób fizycznych i małych firm wykupujących ubezpieczenie dla pracowników;• wprowadzenie ubezpieczenia o minimalnym zakresie, którego cena będzie kontrolowana przez państwo.

13. Udział wydatków na ochronę zdrowia w PKB, 2006 r.(%, dane OECD) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

15. .. – brak danych, e – szacunek, d – różnica w metodologii

16. The statistical data for Israel are supplied by and under the responsibility of the relevant Israeli authorities. The use of such data by the OECD is without prejudice to the status of the Golan Heights, East Jerusalem and Israeli settlements in the West Bank under the terms of international law. • Refers to an unweighted average of 33 OECD countries and Estonia. • m) Data not available • Source: Social expenditure: Aggregated data, OECD Social Expenditure Statistics (database).

17. Wydatki na ochronę zdrowia w 2011 r. • Wydatki na ochronę zdrowia ogółem w Polsce w 2011 r. stanowiły 6,9% PKB, o ponad 2 punkty procentowe mniej niż średnia OECD (9,3%) ("OECD Health Data 2013„). • Krajem, w którym najwięcej wydaje się na zdrowie, pozostają Stany Zjednoczone (17,7% PKB w 2011 r.), za którymi plasuje się Holandia (11,9%), Francja (11,6%) i Niemcy (11,3%). • Mniej niż w Polsce na zdrowie wydaje się tylko w Estonii (5,9% PKB), Turcji (6,1% PKB w 2008 r.) i Meksyku (6,2% PKB w 2010 r.). Dla porównania - Czesi płacą na opiekę zdrowotną 7,5% PKB, Węgrzy i Słowacy - po 7,9%, Irlandia - 8,9%, a Hiszpania - 9,3%. • Polska plasuje się także poniżej średniej OECD (3339 USD) w zakresie wydatków na ochronę zdrowia per capita, z kwotą 1452 USD w 2011 r. (skorygowane o parytet siły nabywczej). Za nami jest tylko Turcja (906 USD), Meksyk (977 USD) i Estonia (1303 USD), a przed nami m.in. Węgry (1689 USD), Słowacja (1915 USD), Czechy (1966 USD), Hiszpania (3072 USD) i Irlandia (3700 USD). • Na czele zestawienia znajdują się Stany Zjednoczone (8508 USD), przed Norwegią (5669 USD) i Szwajcarią (5643 USD).

18. Udział wydatków na ochronę zdrowia w PKB, 1977-2006(%, średnia arytmetyczna dla krajów OECD) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

19. Wydatki na ochronę zdrowia per capita, 2006 r.(USD PPP, dane OCED) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

20. Wydatki na ochronę zdrowia per capita, kraje OECD i Polska,1987-2006, (USD PPP, dane OECD) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

21. Udział wydatków na leki w całości wydatków na zdrowie, 2006 r.(%, dane OECD) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

22. Udział wydatków na leki w całości wydatków na zdrowie, kraje OECD i Polska, 1987-2006, (%) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

23. Wydatki na leki per capita, 2006r (USD PPP, dane OECD) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

24. Wydatki na leki per capita, kraje OECD i Polska,1987-2006, (USD PPP, dane OECD) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

25. Edukacja Art. 70 Konstytucji RP • Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa. • Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością. • Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne. Obywatele i instytucje mają prawo zakładania szkół podstawowych, ponadpodstawowych i wyższych oraz zakładów wychowawczych. Warunki zakładania i działalności szkół niepublicznych oraz udziału władz publicznych w ich finansowaniu, a także zasady nadzoru pedagogicznego nad szkołami i zakładami wychowawczymi, określa ustawa. • Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy określa ustawa. • Zapewnia się autonomię szkół wyższych na zasadach określonych w ustawie.

26. Edukacja Uzasadnienie dla roli sektora publicznego: • efekty pozarynkowe wykształcenia (wykształcone społeczeństwo jest bardziej wydajne, bardziej innowacyjne, bardziej praworządne, zdrowsze i dokonuje lepszych wyborów politycznych), • Istniejące zróżnicowanie dochodów uzasadnia wyrównywanie szans dzieci z uboższych rodzin, • niedoskonałość rynku kapitałowego nie pozwala na korzystanie z kredytów komercyjnych na kształcenie; Metody • bezpłatne nauczanie (finansowane z budżetu – czyli z podatków); • płatne szkoły, w połączeniu z ulgami podatkowymi i stypendiami; • Bony („vouchery”) edukacyjne; • ryzyko: za dużo wykształconych? zła struktura? Dariusz K. Rosati, 2011/2012

27. Publiczne wydatki na edukację w UE27, (2007 r., % PKB) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

28. Wydatki państw członkowskich UE na edukację • Badanie Komisji Europejskiej na temat wpływu kryzysu na środki przeznaczane na edukację od 2010 r.: • W ośmiu spośród 25 państw członkowskich odnotowano obniżenie inwestycji w edukację. Ponad pięcioprocentowe cięcia wprowadzono w Grecji, na Węgrzech1, we Włoszech2, na Litwie i w Portugalii, podczas gdy w Estonii, Polsce3, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii (Szkocja) odnotowano spadek o 1-5 %. • Jednocześnie pięć państw członkowskich zwiększyło swoje wydatki na edukację o ponad 1%: Austria, Dania, Luksemburg, Malta i Szwecja, a także niemieckojęzyczny obszar Belgii. Niemcy i Holandia nie przedstawiły danych za okres od 2010 r. • W innych krajach UE występują różne tendencje wydatków; niektóre zwiększają swoje budżety, by w kolejnym roku je obniżyć i odwrotnie. Belgia (wspólnota francuskojęzyczna), Cypr, Finlandia, Francja, Irlandia, Łotwa, Słowenia i Wielka Brytania (Walia), jak również przyszły członek Unii – Chorwacja zwiększyły swoje budżety na edukację w latach 2010-2011, a następnie w latach 2011-2012 je obniżyły. • Odwrotna sytuacja zaszła w Bułgarii, Czechach, Rumunii i na Słowacji, które wprowadziły cięcia w budżetach na edukację w latach 2010-2011, po czym zwiększyły je w następnym okresie. Budżet flamandzkiej wspólnoty Belgii był stabilny w obu okresach. 1 : Informacje dla Węgier dotyczą 2011 r. porównanego z 2010 r. 2 : Zmniejszenie budżetu na edukację we Włoszech wyniosło w 2011 r. między 1 a 5 % w porównaniu z 2010 r. i ponad 5% w 2012 r. w porównaniu z 2011 r. 3 : Informacje dla Polski dotyczą 2011 r. porównanego z 2010 r.

29. Udział osób z wykształceniem średnim w całości populacji w wieku 25-64 lata, UE27, 2008 r. (%) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

30. Poziom wykształcenia a stopa bezrobocia (2007 r., %) Dariusz K. Rosati, 2010/2011

31. Ubezpieczenia społeczne: emerytury, renty • Uzasadnienie: dlaczego ubezpieczenia są obowiązkowe (pokusa nadużycia)? • Ubezpieczenia społeczne (repartycyjne) a prywatne (kapitałowe); • Systemy wielofilarowe; • Koszty administracyjne i efektywność ekonomiczna w systemie społecznym i prywatnym; • System społeczny, czyli repartycyjny („pay-as-you-go” – PAYG), oparty o solidaryzm społeczny, gwarantujący bezpieczeństwo i ochronę przed inflacją; • Problemy: • Dłuższa oczekiwana długość życia; • negatywna selekcja; • ryzyko nadużycia; • „starzenie się” społeczeństw, odwrócona piramida demograficzna i wzrost wydatków budżetu; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

32. Ubezpieczenia społeczne: emerytury, renty Art. 67 Konstytucji RP • Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa. • Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa.

33. Ubezpieczenia od ryzyka rynku pracy • Zasiłki dla bezrobotnych: uzasadnienie, formy; • Problemy: • Brak bodźców do poszukiwania legalnej pracy; • Utrwalanie bezrobocia; • Uzależnienie od pomocy; • Rola tzw. replacement ratio; • Alternatywne polityki: aktywna polityka zatrudnienia (aktywizacja zawodowa), subsydia do miejsc pracy, • Dopłaty do niskopłatnych miejsc pracy i „kredyt podatkowy” (taxcredits): NegativeIncomeTax (NIT), EarnedIncomeTaxCredit (EITC - USA), WorkingFamiliesTaxCredit (WFTC – UK); Dariusz K. Rosati, 2011/2012

34. Pomoc socjalna • Uzasadnienie; • Pomoc w naturze (kartki, bony, kontrolowane czynsze) czy w gotówce? • Problemy: • koszty administracyjne, • selekcja i właściwe adresowanie (marnotrawstwo), • możliwość nadużyć („pokusa nadużycia”), • „uzależnienie” od pomocy społecznej, • wpływ na bodźce do pracy i nauki. Dariusz K. Rosati, 2011/2012

36. Redystrybucja dochodu • ”Podwójna” redystrybucja: przez podatki, a następnie przez wydatki budżetu; • Koszt podatku należy porównać z efektem wydatku; • Pożądany model: jednolite podatki, dobrze adresowane wydatki; Dariusz K. Rosati, 2011/2012

37. Poziom wydatków publicznych w krajach uprzemysłowionych w latach 1870–2010, % PKB.(na podstawie danych z: V. Tanzi, L. Schuknecht, Public Spending in the 20th Century. a Global Perspective, Cambridge University Press, 2000, s. 6, i dane OECD dla 2000 i 2010) Dariusz K. Rosati, 2010/2011

38. Poziom wydatków publicznych w USA i UE-15(na podstawie danych OECD) Dariusz K. Rosati, 2011/2012

39. Wydatki publiczne w relacji do PKB w wybranych krajach (dane OECD). Dariusz K. Rosati, 2010/2011

40. Zmiany w poziomie różnych kategorii wydatków publicznych(na podstawie V. Tanzi, L. Schuknecht, Public Spending in the 20th Century, a Global Perspective, Cambridge University Press, 2000, s. 25, 33). Dariusz K. Rosati, 2011/2012

41. Wydatki publiczne w krajach UE-27 Dariusz K. Rosati, 2011/2012

42. Ocena • Wydatki zawsze finansowane podatkami lub długiem – konieczność porównania kosztu finansowania i efektu wydatków; • Kraje uboższe z reguły maja niższy udział wydatków publicznych w PKB niż kraje bogatsze; • Który model lepszy?: Europa vs. USA; • Czy wydatki publiczne w Europie są nadmierne? Dariusz K. Rosati, 2011/2012

43. 10 etapów analizy wydatków publicznych • Uzasadnienie celowości danego programu; • Określenie rodzajów zawodności rynku, którym ma przeciwdziałać program; • Ocena istniejących rozwiązań alternatywnych wobec programu; • Szczegółowa charakterystyka konstrukcji programu; • Próba przewidzenia możliwych reakcji sektora prywatnego; • Zbadanie skutków realizacji programu w dziedzinie efektywności; • Ocena wpływu programu na podział dochodów; • Zbadanie dylematów dotyczących wyboru między równością a efektywnością; • Ocena programu na tle celów polityki państwa; • Ocena programu przez pryzmat mechanizmu podejmowania decyzji politycznych.