LEKSIONI 3

1. LEKSIONI 3 TRETESIRAT

2. 1- Klasifikimiisistemevetëshpërndarë • Tretësirate llojevetëndryshmeqëhasennënatyrë, janëpërzjerjesubstancashtëshpërndaranënjëratjetrën, duke formuarkështusistemetëshpërndarë. • Sistemishpërndarëquhetnjësistemipërbërënganjëosemëshumësubstancatëthërmuaradhetëshpërndaranënjësubstancëtjetër. • Substancae thërmuardhe e shpërndarënëmënyrëuniformenënjësubstancëtjetërquhetsubstancë e shpërndarë, ndërsavetësubstancakushpërndahetkjo e fundit, quhet ambient shpërndarësosemjedisshpërndarës.

3. Nëbazëtëgjendjesfizike (agregimit) tësubstancëssëshpërndarëdhemjedisitshpërndarës, sistemet e shpërndarëndahennëdisanëngrupengatëcilatpërmëndim: • ShkumatAjërishpërndarënëlëng. • TymratGrimcatëngurtatëshpërndaranëajër. • MjegullaGrimcatëlëngtatëshpërndaranëajër. • AliazhetPërzierjesubstancashtëngurta. etj. • Nëbazëtëpërmasavetëthërmijavetësubstancëssëshpërndarë, sistemet e shpërndarëindajmënëdisagrupe.

4. 1.1- Tretësirat e vërteta • Këtotretësirajanësistemetëshpërndarëtektëcilat, thërmijat e substancëssëshpërndarë e kanëdiametrinmëtëvogël se 1milimikron (ose 1nano-metër) dhemundtëjenëosemolekulaosejone. Prandajedhevetëtretësirat e vërtetamundtëklasifikohen:

5. a- Tretësiramolekulare: • Si shembujtretësirashmolekularemundtëpërmëndimtretësirën e sheqeritnëujë, tëoksigjenitnëajёretj. Pranëtëtillasisteme, substanca e shpërndarëndodhetnëtrajtën e molekulave. • b- Tretësirajonike: • Nëkëtotretësira, substanca e shpërndarëndahetnëmjedisinshpërndarës, pothuajplotësishtderinëjone. Tretësiratëtillajanëtretësirat e acidevedhebazavetëforta, siedheatotëkripërave.

6. 1.2- Pseudotretësirat • Nëkëtotretësira, thërmijat e substancëssëshpërndarë e kanëdiametrinmëtëmadh se 1 milimikron. • Thëmijate këtyresistemevejanëtëformuarangabashkimiinjënumritëmadhmolekulashqëquhenndrysheedheagregatemolekulare. • Këtupërfshihen:

7. a)- Tretësiratkoloidale: • Janëtretësirattektëcilatthërmijat e substancëssëshpërndarëluhatennga 1-100milimikron. Këtosistemequhenshkurtimishtedhesole. • Veçoriaqëndronnëfaktin se, substanca e shpërndarëështë e patretëshmenëmjedisinshpërndares. • Soletjanësistemeheterogjenesepseegzistonnjësipërfaqendarësendërmjetthërmijavetësubstancëssëshpërndarëdhemjedisitshpërndarës. Janëtëpasura me energjitëlirësipërfaqësore, prandajjanëpaktëqëndrueshmedhevetitë e tyrepërcaktohenngashkalla e shpërndarjes (thërmimit) tësubstancëssëshpërndarë.

8. b)- EmulsionetdhePezullitë(oseSuspensionet): • Janëtretësiratthërmijat e tëcilavekanëdiametrinmëtëmadh se 100milimikron. • Emulsionetjanësistemetëshpërndarëtëtipitlëng-lëngsi p.sh. qumështi, emulsionet e vajravenëujëetj. • Pezullitëjanësistemetëshpërndarëtëtipitingurtë-lëngsi p.sh. pezullia e tokësnëujëetj. • Emulsionetdhepezullitëjanëgjithashtusistemeheterogjene, prapërbëhenngadyose me shumëfaza, rrjedhimishtjanëpaktëqëndrueshme.

9. 1.3- Tretësirat e polimerëvetëlartë • Këtosistemetëshpërndarëjanëtretesirakusubstanca e shpërndarëështënëtrajtëmolekulash me përmasatëmadhësive 1-100 milimikron (samadhësia e grimcavekoloidale). • Meqenësemidis molekulavetësubstancëssëshpërndarëdhemjedisitshpërndarësnuk ka sipërfaqendarëse, këtosistemejanënjë-fazorëpraedhemëtëqëndrueshme se sasolet, pormëpaktëqëndrueshëm se satretësirat e vërteta.

10. 2- Tretësirat e vërteta2.1- Karakteristikat e tretësiravetëvërteta • Tretësirëe vërtetëquhetnjësistemhomogjenipërbërëngadyosemëshumëpërbërës. • Çdotretësirëpërbëhetngatretësidhesubstanca e tretur. Kjo e funditmundtëjetë e gaztë, e lëngëtose e ngurtë.

11. Zakonisht do tëkonsiderohetsitretësaipërbërësitretësirës, icilinëgjëndjetëpastërruanpoatëgjëndjeagregatesiedhenëtretësirë. • Kështup.sh. nërastin e tretësirësujoretësheqerit, tretesiështëuji. • Kurtëdypërbërësitkanëtënjëjtëngjëndjeagregateparapërzierjessëtyre, si p.sh. (alkoolidheuji) atëhere do tëkonsiderohetsitretës ay përbërësqëndodhetmë me shumicënëtretësirë.

12. Gjatëtretjessënjë substance vërehetnjëbashkëveprim midis tretësitdhesubstancëssëtretur, bashkëveprimqëshpeshshoqërohet me thithjeoseçlirimnxehtësieose me ndryshimvёllimi. • Efektetqëshoqërojnëprocesin e tretjesflasinedhepërnjëbashkëveprimkimik midis molekulavetësubstancëssëtreturdhemolekulavetëtretësit. Si pasojë e këtijbashkëveprimi, përftohentretësiraqëquhensolvatedhekursitretësështëujiatoquhenhidrateosemundtëpërftohenbashkimeqëquhenasociatetëcilatidetyrohenformimittëlidhjevehidrogjenore.

13. Meqenësengatëgjithëtretësit e zakonshëm, ujiështëaiqë ka molekulat me polare, nëpraktikën e përditëshmekemitëbëjmëmëshumë me hidratet. • Tekhidratet, molekulat e tretësit (ujit) lidhennganjëherëkaqfortë me molekulat e substancëssëtretur, saqëatoveçohenbashkërisht me këtotëfunditnëformën e ujittëkristalizimit (nëformën e kristalo-hidrateve).

14. 2.2- Procesiitretjes • Procesiitretjessënjë substance nënjëtretës polar (p.sh. nëujë) zhvillohetkështu: • Molekulate një substance gjëndennëlëvizjetëvazhdueshme. • Teksubstancat e ngurtakjolëvizje ka formën e luhatjessëthërmijave (qofshinkëtomolekulaapojone) nëpozicionetëcaktuaraekuilibri. • Kurtrupiingurtëhidhetnëujë, molekulatngasipërfaqja e tij do tëshkëputennënndikimin e forcavetërheqëseelektrostatiketëmolekulavedipolaretëujit (fig.1).

15. Fig. 1 • Përshkaktëdifuzionit, molekulatshkëputenngasipërfaqja e trupittëngurtëdheshpërndahennëmёnyrëtënjëtrajtëshmenëtëgjithëvëllimin e tretësit. • Nëkëtokushte, procesiitretjes do tëvazhdojëpandërprerëpërderisanuk do tëndërhyjëedhenjëdukuritjetër e anasjelltë d.m.th. kristalizimiisubstancëssëtreturngatretësira.

16. Molekulatqëkanëkaluarnëtretësirë, kurtëjenëgrumbulluarnënjësasitëkonsiderueshme, do tëfillojnëtëtërhiqenngasipërfaqja e substancëssëngurtëdhetëhyjnënëpërbërjen e saj. Kuptohet se largimingatretësira e molekulavetësubstancëssëtretur do tëbëhetaqmëshpejt, samë e përqëndruartëjetëtretësira. • Nënjëçasttëdhënë, shpejtësia e tretjesbëhet e njëjtë me shpejtësinë e kristalizimitdhenësistemvendosetnjëgjëndjeekuilibridinamik. • Tretësiraqëipërgjigjetnjëgjëndjetëtillëquhettretësirë e ngopur. • Tretësirë e ngopurquhettretësira e cilapërnjëtemperaturëtëdhënënukështënëgjëndjetëtretësubstancëtjetër.

17. 2.3-Tretshmëria e substancave • Tretëshmëriquajmëaftësinë e një substance përtutreturnënjëtretëstëdhënë. Tretëshmëria e substancavetëndryshmevaretnganatyra e tyre, nganatyra e tretësit, siedhengakushtettermodinamike, d.m.th. temperaturadhetrysnia.

18. Substancattretennëtretësaqëkanënatyrëkimiketëngjashme me to. • Nëpërgjithësi, tretësitpolarë, sikurseuji, tretinkomponimetjonikedhedisamolekulapolare. Aftësiatretëseështëaqmë e mirësamë e lartëtëjetëkonstantjadielektrike e tretësit. • Amoniaku, molekulat e tëcilitjanëpolare, tretenmirënëujë. • Benzeni(C6H6) dhe tetra-kloruriikarbonit (CCl4), janëtretëstëmirëtëmolekulavejopolare, sikurseështë p.sh. vazelinaetj.

19. Kurpërziejmëdylëngjemundtëndodhëosetretshmëri e plotë e dylëngjevenënjëritjetrinnëçdoraportsiçështë p.sh. tretja e alkoolitnëujë, osemungesë e plotëtretshmërie, oseedhetretshmëri e kufizuarsiçështë p.sh. tretëshmërianërastin e ujit me fenolin.

20. 3- Përqendrimiitretësirave • Nëpërmjetnocionitpërqendrim, ne shprehimpërmbajtjensasioretënjë substance tëtreturnënjësasitëdhënëtënjëtretësi. • Përtashprehurpërqendriminnjihendisamënyratëcilatkanëlidhje me metodatqëpërdorennëvlerësimin e tretësirave. Përmëndimkëtu:

21. Perqendrimin ne % maseqeshenohet me C%. • Perqendrimin molar qeshenohet me M ose Cm • Perqendriminnormalqeshenohet me N oseCn • Titulliqeshenohet me T etj.

22. 3-1-Perqendrimin ne % mase • Si sasikonstante e tretësirësmeren 100 pjesënëmasëtësaj. Përqendrimiqëipërgjigjetkësajsasiequhetpërqendrimnëpërqindjemase. • Përqendriminëpërqindjenëmasëshprehet me numrin e pjesëvenëmasëtësubstancëssëtreturnë 100 pjesënëmasëtëtretësirës. • N.q.s. numriipjesëvenëmasëshprehetnë gram, atëherepërqendrimnëpërqindjenëmasëtregonsasinënë gram tësubstancëssëtreturnë 100g tretësirë.

23. Formula qëshprehpërqendriminnëpërqindjenëmasëjepetsiposhtëvijon: • C% =100 C% =100 • Ku: • m1-shprehsasinë e substancëssëtretur (p.sh, në g). • m-shprehsasinë e tretësirësponë g. • V-shprehvolumin e tretësirës (në ml). • d-shprehdensitetin e tretesires (në g/ml).

24. Shembull1 • Tëgjëndetsaështëpërqendrimiishprehurnëpërqindjemaseitretësirësujoretëhidroksidittëkaliumit, n.q.s. në 50g tretësirëtëtijjanëtretur 0.5g hidroksidkaliumi. • Zgjidhje: • Zbatojmënëkëtërastformulën e mësipërme: • C%= x 100 • Dheduke ditur se: • m1= 0,5g dhem = 50g • Rezulton se: • C% = x 100 = 1% • Prapërqendrimiitretёsirësështë 1%.

25. 3-2-Perqendrimin molar • Me përqendrimin molar tënjëtretësire do tëkuptojmënumrin e molevetësubstancëssëtreturnë 1l (ose 1000ml) tretësirë.

26. Përqendrimi molar jepetnëpërmjetformulës: • CM= x 1000 • Ku: • V-volumiitretesirësishprehurnëmililitra. • m1-shprehsasinё e substancëssëtretur (në g). • M-masamolekulare e substancëssëtretur. • 1000-Koeficienticilipërdoretvetëmnërastinkursasia e tretësitshprehetnë gram.

27. Shembull2 • Tëllogaritetpërqëndrimi molar itretësirësujoretëhidroksidittënatriumit, n.q.s. në 30ml tretësirëjanëtretur 0,5g hidroksidnatriumi. • Zgjidhje: • Zbatojmёbarazimin: • CM = x 1000

28. Dhe duke ditur se: • V = 30ml m1= 0,5g dheMNaOH= 40 • Rezulton se: • CM = x1000 = 0,42M • Prapërqendrimiitretësirësështë 0,42 Molar.

29. 3- 3-Perqendrimi normal • Me përqendrimin normal tënjëtretësire do tëkuptojmënumrin e mol-njëvlerësavetësubstancëssëtreturnënjëlitërtretësirë.

30. Përqendriminormal (N) llogaritetsipasformulës: • N = x 1000 • Ku: • V-volumiitretësirësishprehurnë ml. • E- mol njëvlerësiisubstancëssëtretur. • Treguesite tjerëjanësitekpërqendrimimolal

31. Përllogaritjen e Eveprohetsiposhtevijon: • Përacidet:Mol-njëvlerësijepetngaraportiimasësmolekularetëacidit (M) me numrin e hidrogjenevetëzëvëndësueshme me metal qëndodhennëformulënmolekularetëacidit. • Përbazat: Mol-njëvlerësipërcaktohetngaraportiimasësmolekularetëbazës me numurin e grupevehidroksilqëndodhennëformulënmolekularetëbazës. • Përkriprat: Mol-njëvlerësipërcaktohetngaraportiimasësmolekularetëkripës me produktin e atomevetëmetalitaktivqëndodhetnëformulënmolekularedhevalencën e metalit.

32. Substancatbashkëveprojnë midis tyre pa lënëmbetjenësasimasetëtillaqëjanënëpërpjestim me mol-njëvleresat e tyre. • Pra, potëmarimvëllimetëbarabartatretësirashtënjëacididhetënjëbazeqëkanënormalitetetënjëjta, atobashkëveprojnëplotësisht pa lënëmbetje.

33. Kuptimin e asajqethame me larte, matematikisht e shprehimsimëposhtë: • ose V1C = V2C • Ku: • V1dhe C (ose N1) vëllimidhepërqendrimi normal injërëstretësirë (p.sh. asajacide) • V2dhe C (ose N2) vëllimidhepërqendrimi normal itretësirëstjetër (p.sh. asajbazike)

34. Shembull3 • Përtëasnjanësuar 20ml tretësirëtëNaOH me përqendrim 0,1N u harxhuan 10ml tretësirëtëHCl. Tëgjëndetpërqendrimi normal itretësirëssëaciditklorhidrik. • Zgjidhje: • Zbatojmërelacionin: • C1 V2V2C2 • — = —oseC1= ———— • C2 V1V1 • Ngatëdhënat e ushtrimitkemi: • C2= 0.1N; V2 = 20ml; V1 = 10ml • Duke izbatuarnëformulën e mësipërmerezulton: • C1 = 20 x 0.1/10 = 0.2N • Tretësira e aciditklorhidrikështë 0,2N.

35. 3-4- Titulli • Titulliinjëtretësirepërcaktohetnganumëriigramëvetënjë substance tëtreturnë 1ml tretësirë. • Formula llogaritëse e titullitështë: • T = • Ku: • m1sasianë gram e substancëssëtretur. • Vvoluminë ml itretësirës.

36. 4- Vetitë e ndërlidhuratëtretësiravetëjo-elektrolitëve4.1- Trysnia e avullittёtretёsittёpastёr • Nënjëtretëstëpastër p.sh. ujëdheqëgjëndetnënjëenëtëmbyllur, midis molekulavetëtretësitqëgjëndennëformëavujshdhevetëtretësitnëgjëndjetëlëngët, vendosetnjëekuilibërdinamik (fig. 2). • Kyekuilibërshprehet me faktin se, samolekulaavullojnëngasipërfaqja e tretësitpërtëkaluarnëgjëndjetëavullt, pokaqmolekulakalojnëngagjëndja e avulltnëgjëndjetëlëngët.

37. Fig. 2Avullidhetretësiilëngëtnëekuilibërmidis tyre • Avulliqëipërgjigjetkëtijekuilibriquhetavullingopur. • Trusniaqëushtronavulliingopurnëfaqet e enëssëmbyllurquhettrysni e avullittëngopur.

38. Përnjëtemperaturëtëdhënë, çdotretësipastër, ka trysninë e avullittëngopurtëtijkarakteristik. Nёfig. 3jepentrysnitё e avullittёkatёrlёngjeve me trysniavullitёndryshme. • Faktiqёkёtotrysninukjanёtёnjёjta, ёshtёilidhur me forcattёrheqёse midis molekulavenёsecilinlёng. • Kёshtu, trysnia e avullittёnjёlёnguvaretveçanёrishtngallojiimolekulaveqёpёrbёjnёlёngun. • Lёngjetqёavullojnёmёshpejtsieterietilikapoalkoolietilik, ikanёforcat e bashkёveprimitmёtёdobtadhetrysninё e avullitmёtёlartё.

39. Fig. 3 Trysnia e avullittёkatёrlёngjevenёtemperaturatёndryshme. Ndёrprerja e kurbave me vijёn e ndёrprerёtё 760torr, tregonnёboshtin e absisavepikёnnormaletёvlimittёsubstancave (pikanormale e vlimittёeteritetilikёshtё 34,60C, e alkoolitetilik 78,40C, e ujit 1000C dhe e etilen-glikolitqёbiejashtёgrafikutёshtё 1980C).

40. Trysnia e avullit e tё gjithё lёngjeve, rritet me rritjen e temperaturёs, kjo sepse shpejtёsia e lёvizjes sё molekulave tё tyre rritet me rritjen e temperaturёs. • Nё temperatura mё tё larta, rritet numri i molekulave qё lёvizin aq shpejt, sa edhe tё mund tё shkёputen nga lёngu. • Shkёputja e sa mё shumё molekulave nё njёsi tё kohёs si dhe shpejtёsia mё e madhe e secilёs prej tyre, ndikon nё rritjen e trysnisё sё avullit.

41. 4.2- Vlimi i njё lёngu (tretёsit tё pastёr) • Nё qoftё se njё lёng nxehet vazhdimisht, temperatura e tij si dhe trysnia e avullit tё ngopur tё tij, do tё rriten vazhdimisht derisa trysnia e avullit tё barazohet me trysninё e gazit mbi tё. Nё kёtё pikё lёngu fillon tё vlojё. • Me fillimin e vlimit, pёrderisa nё enё tё ketё ende lёng, temperatura mbetet konstante edhe pse lёngu vazhdon tё nxehet. • Nxehtёsia e shtuar nё lёngun qё vlon, shkon pёr tё kthyer lёngun nё gaz dhe jo pёr tё rritur temperaturёn e vetё lёngut. • Kur lёngu vlon, bulzat me avull tё formuara nё brendёsi tё tij ngrihen nё sipёrfaqe ku plasin duke formuar avull.

42. Pika normale e vlimit tё njё lёngu ёshtё temperatura nё tё cilёn trysnia e avullit tё tij bёhet njё atmosferё (760 torr). • Kur trysnia e jashtme ёshtё mё e lartё se njё atmosferё, lёngu do tё vlojё nё njё temperaturё mё tё lartё se pika e tij normale e vlimit. Anasjelltas, me uljen e trysnisё edhe pika e vlimit do tё jetё mё e ulёt. • Kёshtu nё majё tё malit, ku trysnia atmosferike ёshtё mё e ulёt se 760 torr, uji vlon nёn temperaturёn e tij tё vlimit prej 1000C. Pёrkundrazi, nё tenxheren me presion, pёr shkak tё trysnisё sё rritur nё tё, uji vlon nё temperaturё mё tё lartё se 1000C, pёr rrjedhojё edhe ushqimi gatuhet mё shpejt se nё tenxheren e zakonёshme.

43. 4.3- Diagrama fazore • Shpesh ёshtё e nevojshme tё dihet nё se njё substance do tё jetё e lёngёt, e ngurtё apo e gaztё nё kushte tё dhёna temperature e trysnie. • Njё mёnyrё e thjeshtё pёr ta pёrcaktuar njё gjendje tё tillё ёshtё ajo e pёrdorimit tё njё diagrami fazor (ose diagrami gjёndjeje) qё ёshtё njё paraqitje grafike e marrdhёnieve trysni-temperaturё e zbatuar nё ekuilibrat midis fazave tё njё substance.

44. Nё figurёn 4ёshtё dhёnё diagrama fazore e ujit. Nё atё diagramё, vihen re tri kurba qё ndёrpriten nё njё pikё tё pёrbashkёt. Kёto tre kurba, tregojnё temperaturёn dhe trysninё nё tё cilat kemi ekuilibёr midis fazave. • Çdo pikё mbi kёtё kurbё, i korrespondon njё temperature dhe njё trysnie tek tё cilat akulli dhe avulli janё nё ekuilibёr.

45. Fig. 4

46. Kurba BD ёshtё kurba e trysnisё sё avullit tё ujit tё lёngshёm. Ajo na jep vlerat e temperaturёs dhe trysnisё nё tё cilat lёngu dhe avulli janё nё ekuilibёr. • Vini re se kur temperatura ёshtё 1000C dhe trysnia ёshtё 760 torr, sipas kёsaj diagrame uji do tё vlojё nё 1000C. • Nё majё tё malit, ku trysnia mund tё jetё pёr shembull 330 torr, diagrami tregon se pika e vlimit tё ujit do tё jetё 780C.

47. 4.4.- Trysnia e avullit tё tretёsirave • Kur në një tretës tё pastёr tretet një substancë e ngurtë jo e avullueshme, trysnina e avullit të ngopur të tretësirës zvogëlohet në krahasim me trysninë e avullit të ngopur të tretësit të pastër, për të njëjtën temperaturë (fig. 5). • Kjo shpjegohet me faktin se trysnia e avullit të ngopur të një lëngu në një temperaturë të caktuar, varet vetëm nga numri i molekulave të lëngut që avullohen (largohen) nga njësia e sipërfaqes së lëngut në njësinë e kohës.

48. Fig.5Pranianëtretësirë e një substance qënukavullon, bëntëmundurpakёsimin e molekulavetëgaztadhepërrrjedhojë, uljen e presionitqëushtrohetmbisipërfaqen e tretësirës.

49. Tretja e një substance jo të avullueshme në ujë (ose një tretësi tjetër çfarëdo), do të shpie në zvogëlimin e sipërfaqes së avullimit dhe për pasojë, në zvogëlimin e trysnisë së avujve të ngopur. • Sa më i madh të jetë përqëndrimi i tretësirës, aq më i vogël do të jetë intensiteti i avullimit, aq më tepër do të ulet trysnia e avujve të ngopur të tretësirës.

50. Duke shënuar me Po trysninë e avullit të tretësit të pastër (p.sh. ujit) dhe P1 trysninë e avullit të tretësirës, për një përqëndrim të caktuar të kripës së tretur dhe në një temperaturë konstante, diferenca • P = Po - P1 • do të na shprehë uljen e trysnisë së avullit të ngopur të tretësit të pastër. • Raportiquhetulje relative etrysnisësëavullittëngopur.