برنامه ریزی پابرجا برای یک قرن

1. بسمه تعالی برنامه ریزی پابرجا برای یک قرن وحید وحیدی مطلق پائیز 85

2. برنامه ریزی پابرجا برای یک قرن فهرست مطالب چالش تحلیل سیاست درازمدت عدم قطعیت عمیق توان رایانه های مدرن، ایجاد امکانات جدید آینده پژوهی: آخرین پیشرفت های علمی تصمیم گیری پابرجا: چهار مولفه کلیدی گام های متوالی تعامل انسان و رایانه

3. چالش تحلیل سیاست درازمدت اتخاذ تصمیم های مهم ------------ تحلیل نظام مند گزینه ها و راهکارها افق دو الی سه دهه آینده --------- تحلیل نظام مند و کمّّی؟ پیش بینی های نادرست ----------- محدودیت های رشد، پایان جنگ سرد --- دلسردی و ناامیدی تحلیل گران ارزیابی نظام مند آینده درازمدت به این دلیل نادر است که اکثریت معتقدند که نمی توان چنین ارزیابی هائی را به شیوه ای معتبر و علمی انجام داد

4. افق زمانی تحلیل های کمّی مدل سازی عملکرد اقتصادی ---------- چند فصل آینده برنامه ریزی بنگاه -------------------- بیش از یک سال استراتژیک تحلیل های دفاعی --------------------- 10-15 سال آینده برنامه ریزی شهری ------------------ دو دهه آینده تولید و مصرف انرژی --------------- دو دهه آینده

5. شکل بخشیدن به آینده درازمدت جورج کنان، 1947، X ---------- دکترین محدود سازی گسترش کمونیسم، تناقض های درونی، 40 سال حمل و نقل ریلی در آمریکای شمالی ---------- 1860 جهاد خودکفائی در صنایع دفاعی (از سیم خاردار به موشک) انرژی هستهای

6. سیاست گذاری درازمدت سیاست درازمدت آنگاه به عمل می آید که تصمیم گیران در گزینش اقدام های سیاستی کوتاه مدت خود به رویدادهائی توجه می کنند که شاید ظرف 30 سال آینده یا بیشتر اتفاق بیافتد یکی از ویژگی های کلیدی افق درازمدت این است که به گونه ای چشمگیر و اجتناب ناپذیر متاثر از تصمیم های کسانی است که در آینده زندگی می کنند هدف عمده تحلیل سیاست درازمدت شناسائی، ارزیابی، و انتخاب اقدام های کوتاه مدتی است که به گزینه های در دسترس نسل های آینده شکل می بخشند

7. عدم قطعیت عمیق عدم قطعیت عمیق زمانی وجود دارد که تحلیل گران موارد زیر را نمی دانند یا نمی توانند درباره آنها به وفاق برسند: 1- مدل های مناسب برای توصیف تعامل های بین متغیر های یک سیستم (عدم قطعیت پارامتری، عدم قطعیت ساختاری) 2- توزیع های احتمالی آماری برای نمایاندن عدم قطعیت متغیرها و پارامترهای کلیدی مدل 3- چگونگی ارزشگذاری مطلوبیت پیامدهای مختلف گزینه ها

10. انسان و عدم قطعیت (قوت ها) اگر شهود درباره سیستم به شایستگی کار کند واکنش موفقیت آمیزاست تجربه های گذشته و شناسائی الگوها ------- موقعیت جدید؟ -------- شبیه سازی ذهنی روش های ابتکاری و قوانین سرانگشتی دستورالعمل ها، رویه ها، و نهادهای جاافتاده بهترین واکنش به شرایط عدم قطعیت عمیق این است که به جای پیگیری یک استراتژی بهینه برای یک آینده پیش بینی شده، استراتژی ای را جست و جو کرد که در برابر طیفی از آینده های مختلف به خوبی جواب دهد و همگام با ظهور اطلاعات جدید در طول زمان استعداد تکامل داشته باشد

11. انسان و عدم قطعیت (ضعف ها) شرایط بدیع و کاملا نو، انبوهی از اطلاعات، آزمون استراتژی ها بر روی دامنه وسیعی از پیشامدها، زنجیره های طولانی علت و معلولی، پیچیدگی، سوگیری های ادارکی انسان شکست می خورد! نیاز به ابزارها کمّی برای تحلیل تصمیم --------- ارزیابی نظام مند حجم انبوهی از اطلاعات و پرهیز از سوگیری ها عدم قطعیت عمیق ---------- ابزارهای رایج تحلیل تصمیم ناکافی تصمیم گیری گروهی ------- مطلوبیت ها و نظام های ارزشی مختلف شکنندگی در برابر رویدادهای غافل گیر کننده انسان چه شهودی عمل کند و چه به کمک روش ها و ابزارهای تحلیلی رایج از پس عدم قطعیت عمیق بر نمی آید

12. توان رایانه های مدرن ناکارآمدی دانش شهودی درباره روابط علت و معلولی ---------- پشتیبان حیاتی تصمیم : ریاضیات و رایانه دسترسی همگانی به توان پردازشی سریع، حافظه نامحدود، تعامل تصویری Visualization با توجه به وجود ابزارهای کمی بسیار اثر بخش و توان زیاد رایانه ها -------- محاسبات سرانگشتی برای چه؟

13. امکانات جدید ابزارهای کمّی سنتی از رایانه به عنوان یک ماشین حساب استفاده می کنند! ورودی ----------- داده های نه چندان کامل و فرضیات محدود کننده خروجی ---------- مطلوب ترین استراتژی، راهکار، گزینه محدود شدن دامنه گمانه زنی ----- رسیدن به یک گزینه قطعی ----------- استدلال قیاسی Deductive، اثبات گزاره در روش جدید ”تصمیم گیری پابرجا Robust Decision Making“ رایانه یک ابزار تعاملی و همکار در استدلالاست تقویت تفکر خلاق درباره آینده های گوناگون شناسائی بهترین راه های شکل بخشیدن به آینده آنطور که دوست داریم آزمون نظام مند راه های پیشنهادی بر روی دامنه کاملی از آینده ها ساخت سبدهای بسیار بزرگ سناریوها (صد ها الی میلیون ها سناریو) تطبیق عملکرد استراتژی ها بر روی دامنه بزرگ سناریو، رقابت استراتژی ها، استدلال قانع کننده و استقرائی Inductive

14. آینده پژوهی: آخرین پیشرفت های علمی استدلال و تخیل همیشه انسان ها را به کاوش درباره گذشته و گمانه زنی درباره آینده واداشته است در طی هزاران سال گذشته ابزارهای فراوانی برای کشف آینده درازمدت و چگونگی تاثیر گذاری بر چنین آینده ای توسعه یافته اند. دو یافته کلیدی: امیدوار کننده------------------ ابزارها و و روش های تفکر درباره آینده و بررسی پیامدهای درازمدت اقدامات سابقه بسیار طولانی دارند. منبعی غنی از دانش، بینش، و تجربه چالش برانگیز----------------- به رغم توانمندی های چشمگیر روش های سنتی و رایج، هیچ روش یا ابزار آینده پژوهانه ای برای پشتیبانی کاملا رضایت بخش از تحلیل سیاست درازمدت وجود ندارد. همه روش های کنونی یک ضعف مشترک دارند. اینکه نمی توانند مساله چندگانگی و گوناگونی آینده های ممکن را خوب فهمیده و به آن بپردازند. اما فنآوری رایانه قادر به گشایش محدودیت های پیشین است

15. داستان پردازی Narrative داستان پردازی ابزاری فوق العاده نیرومند برای نمایش، تشویق، و کاربرد تخیل و تجسم است پیش گوئی و غیب گوئی، مشورت فرعون با جادوگران، معبد دلفی و پریکلس حاکم آتن جمهوری افلاطون، اتوپیای توماس مور، نگاه به گذشته ادوارد بلامی، کتاب های علمی – تخیلی، کتاب های ژول ورن و سفر به فضا، کتاب بهار خاموش راشل کارسون و جنبش محیط زیست ارائه وصف هائی از آینده ----------- درک جایگاه خود -------------- شناخت مسیرهای اقدام مناسب جوهره اصلی تحلیل سیاست درازمدت نیز همین است: شناخت رابطه بین اقدام های کوتاه مدت و پیامدهای درازمدت

16. مطالعه تاریخ و درس های آن تاریخ چیزی جز داستان گذشته نیست و منبعی غنی از اطلاعات مرتبط با رویدادهای آینده است رجوع به درس های تاریخ برای پیش بینی های قابل اتکاء اشراف تاریخی------------- شناخت مرزها و حدود تغییرات و ثبات دهه ها و قرن های گذشته کلان روندها ------------ تعمیم --------- پیش بینی آینده جیمز دوار ------------ صنعت چاپ: رفورماسیون و انقلاب علمی، صنعت اینترنت: انقلاب جدید؟ اسپنگلر ---------- تمدن یک ارگانیسم است: تولد، رشد، مرگ توئین بی --------- تجدید حیات تمدن امکان پذیر است. رشد و شکوفائی مستلزم واکنش به یک سری چالش هاست هرمان کان ------- اثر کلاسیک: 200 سال آینده (1976)، تکمیل انقلاب صنعتی در سراسر جهان در سال 2176، پیش بینی مفصل کمّی و بیان کیفی اما تاریخ حساسیت به تفسیر دارد. آنچه ثابت می شود در آینده متفاوت است به اندازه مشابهت ها اهمیت دارد باید مجموعه ای از دیدگاه های بدیل و متفاوت تاریخی تهیه شود

17. داستان پردازی گروهی عوامل تاثیر گذار بر آینده فراتر از دامنه تخصص یک نفر یا گروه کوچکی از خبرگان است لزوم توسعه روش شناسی های رسمی برای اینکه عقل های خود را روی هم بریزیم روشی برای ترکیب نظام مند دانش و بینش گروه بزرگی از خبرگان

18. دلفی: تولید پاسخ های تفاهم آمیز 1964 در اندیشگاه رند RAND---- تی جی گوردون و اولاف هلمر : ارائه 8 پیش بینی که 7 مورد آن غلط از آب در آمد! (1984 تا 2000) هدف کاهش غافل گیری -------- غافل گیر شدیم! دللفی به آشکار سازی خردمتعارفConventional Wisdom کمک می کند اما هیچ تضمینی وجود ندارد که محصول نهائی دلفی ربطی به آنچه در آینده رخ می دهد داشته باشد دولت ژاپن از سال 1970 تا کنون در دوره های پنج ساله دلفی ملی انجام می دهد: هزاران تن از خبرگان علم و فنآوری تکیه بر پیش بینی خبرگان + حجم بالای فعالیت = ابزار عملی و کارآمد برای سیاست گذاری درازمدت؟

19. آینده نگاری Foresight دلفی ------------- محصول نهائی، همگرائی نظرات خبرگان، نتیجه بحث ها و مذاکره ها، آینده نگاری ----- تمرکز بر خود بحث ها و مذاکره ها، ایجاد بستری برای گفتمان رهبران دولت، بنگاه ها، صاحب نظران آغاز موج آینده نگاری در اروپا و آسیا! سایت آینده نگاری در ایران IranForesight.ir گروهی از خبرگان می کوشند به شکلی نظام مند روندهای تاثیر گذاری بر آینده و پیامدهای آنها و همچنین اقدام هائی که شاید از طریق آنها بتوان روندها و پیامدها را اصلاح و بررسی کرد چالش چندگانگی آینده پرداختن به عدم قطعیت عمیق + توصیه های عملی و اجرائی پیش از ارائه هر گونه راهکار باید طیف آینده های ممکن را کاهش داد. یک یا چند پیش بینی. داده های کمّی ------------ تحلیل روند ---- آینده استمرار روندهای امروز است

20. مدل شبیه سازی تحلیل روند و تفکر سیستمی : ناپیوستگی ها و جابجائی ها چگونه تغییر مولفه های کلیدی یک سامانه با توجه به تعامل بین این مولفه ها منطق شبیه سازی ------- نمایش فرآیندهای دنیای واقعی -------- ترکیب داده های مربوط به روندهای گذشته با فرض هائی درباره روابط کلیدی علت و معلولی بین عوامل مرتبط و درک چگونگی تغییر این عوامل در بستر زمان World3 Wonderland System Dynamics Agent Based

22. مدل های شبیه سازی فرضیه های اساسی -------------- اگر این فرضیه ها تغییر کنند نتایج مدل بسیار متفاوت می شوند، بازخور های مهم، عوامل مهم و از قلم افتاده هر مدل شبیه سازی آسیب پذیر است زیرا شاید عامل یا رابطه ای که در شکل بخشیدن به آینده درازمدت نقشی تعیین کننده دارد، از مدل حذف شده باشد آزمون اعتبار مدل -------------- تطبیق با اطلاعات واقعی ( مثلا مدل های شبیه سازی سازه هواپیما و موشک) آزمون اعتبار در سیاست درازمدت ؟؟؟

23. تحلیل رسمی تصمیم ضعف های استدلال شهودی انسان: حجم انبوهی از اطلاعات -------- تشخیص روندهای خیالی و غیر واقعی! نادیده گرفتن یا کم اهمیت دانستن الگوهای نامطلوب و ناخوشایند! اعتماد بیش از حد به رویدادهای آینده ------- برآورد نادرست احتمالات ناتوانی در پیگیری زنجیره های طولانی علت و معلولی سوگیری های ادراکی، تله های روانی در تصمیم گیری! چه کار باید کرد؟

24. تحلیل تصمیم در عدم قطعیت پاردایم اول پیش بینی آنگاه اقدام: هاوارد رایفا، رالف کینی، ... مدل های تصمیم گیری عقلانی اقتصاد + تکنیک های مهندسی = تحلیل رسمی تصمیم Decision Analysis تشخیص پیامدهای هر گزینه -------- نسبت دادن ارزش یا مطلوبیت، انتخاب بهترین گزینه عدم قطعیت ------------------------- وزن دهی پیامدها بر اساس احتمال آنها، بیشترین مطلوبیت مورد انتظار، انتخاب در صورت معتبر بودن فرضیه های نظریه تصمیم می توان گفت که تحلیل رسمی تصمیم تنها مبنای منطقی و سازگار برای تصمیم گیری است اما افق زمانی دراز مدت------------- اعتبار فرضیه ها؟ --------- در نظر گرفتن احتمال؟ --------- متوسط گیری؟ محدود سازی تعداد گزینه ها + برآورد احتمالات ؟ بهینه سازی ---------- تابع فرضیات اصلی پابرجائی ------------- تطبیق با شرایط جدید، با شرایط مخالف پیش بینی های اولیه

26. برنامه ریزی بر پایه سناریو توجه ویژه به چالش چندگانگی آینده های ممکن آینده ممکن آینده ای است که با محدودیت های شناخته شده سازگار باشد. یعنی با استفاده از اطلاعات در دسترس کنونی نتوان امکان ناپذیری آن را ثابت کرد برنامه ریزی بر پایه سناریو دقیقا به منظور پرداختن به چندگانگی و غیر قابل پیش بینی بودن آینده طراحی شده است اما فاقد شالوده ای نظام مند برای تطبیق استراتژی های کوتاه مدت است تهیه داستان های مکمل و کاملا متفاوت گذشته و حال بر آینده تاثیر می گذارد اما لزوما تعیین کننده آینده نیستند. هر سناریو باید از لحاظ منطقی خود سازگار باشد. یعنی هر رویداد معقولی باید به صورت منطقی وابسته به رویدادهای پیش از خود باشد بعضی سناریوها شاید بعید یا ناخوشایند باشند اما غیر ممکن نیستند

27. روش سناریو نویسی و ضعف ها تعیین مساله یا موضوع + نیروهای پیشران + عوامل کلیدی محیطی + اهمیت + عدم قطعیت + منطق سناریو + داستان پردازی + نام گذاری به کمک استعاره ها + تعیین علائم هشدار محدودیت های ادراکی انسان + انتخاب تعداد سناریوها برای پوشش آینده اختیاری است ( مثلا 3 یا 4 تا) + منطق سناریو نتایج را تحت تاثیر قرار می دهد سوگیری ادراکی : انسان به تغییرات حول یک رویداد بزرگ بیشتر اهمیت می دهد تا نتایج انباشته شدن تغییرات تدریجی نبود ابزاری مناسب برای جست و جوی سیاست های پابرجا بر روی مجموعه سناریو ها یکی از ابزارهای نو : برنامه ریزی بر پایه فرضیه Assumption-Based Planning

28. تصمیم گیری پابرجا ابداع ابزارهای نوین ------------ تغییرنگرش ها، جهان بینی ها، پارادایم ها ( تلسکوپ، میکروسکوپ، موتور بخار) رایانه --------------------------- تغییر انقلابی در شیوه برنامه ریزی درازمدت پیش بینی های بهتر ؟ نه! پرسش متفاوت و با معنا تر ------------ تغییر اساسی پارادایم ------------- رسیدن به درکی نظام مند از بهترین انتخاب های میان مدت برای شکل بخشیدن به آینده درازمدت آنطور که دوست داریم بهترین واکنش به عدم قطعیت عمیق نوعی استراتژی است که به جای بهینه بودن برای یک آینده پیش بینی شده و مشخص جواب گوی آینده های مختلف فراوان بوده و همگام با ظهور اطلاعات جدید تکامل یابد

29. چهار مولفه کلیدی RDM در تصمیم گیری پابرجا Robust Decision Making (RDM) انسان و رایانه به نوبت و در دورهای متوالی نتایج و یافته های یکدیگر را درباره آینده ها و استراتژی ها به چالش می کشند 1- ملاحظه سبد بسیار بزرگی از سناریوها (صدها الی میلیون ها سناریو) 2- جست و جوی استراتژی های پابرجا به جای استراتژی های بهینه 3- تضمین هم زمان پابرجائی و انطباق پذیری 4- تعامل اکتشافی انسان و رایانه + کشف نظام مند فضای سناریو و تصمیم

30. معیار پابرجائی پابرجائی معیاری هنجاری است که باید هنگام مواجهه با شرایط عدم قطعیت عمیق از آن استفاده کرد زمانی که مجهولات درباره آینده فراوانند و ذی نفعان زیادی باید درباره مسیر پیش روی تصمیم بگیرند آنگاه کسانی که متصدی سیاست گذاری درازمدت هستند باید در جست وجوی استراتژی هائی باشند که صرف نظر از اینکه در آینده چه روی می دهد یا چه کسانی درباره موفقیت استراتژی ها قضاوت می کنند، در کمینه سازی هزینه های احتمالی یا دست یابی به نتایج بایسته شکست نخورند Min-Max ال جی سویج، رضایت/کفایت Satisficing هربرت سیمون (استراتژی بالاتر از یک تراز عملکردی مشخص) تاسف مطلق Absolute Regret: افرادی را در آینده نشان می دهد که نتیجه یک استراتژی را با استراتژی معینی مقایسه می کنند که اگر تصمیم گیران گذشته پیش بینی کاملی از آینده می داشتند آن را انتخاب می کردند. تاسف نسبی Relative Regret : انحراف و درجه آن. تاسف 20 تومانی در معامله ای 100 تومانی یا یک میلیون تومانی؟

37. تعریف کمّی پابرجائی یک استراتژی پابرجاست اگر با استفاده از هر معیار سنجش تاسف بر روی دامنه ای گسترده از آینده های ممکن و بر حسب نظام های ارزشی متفاوت تاسف اندکی داشته باشد(سبزرنگ)

38. گام متوالی تعامل انسان و رایانه گردآوری اطلاعات اولیه --- مولد سناریو: سبد سناریو + تصاویر رایانه ای پیشنهاد استراتژی پابرجای اولیه --- شناسائی آینده های نقض کننده توسط رایانه + پیشنهاد گزینه استراتژی جدید توسط رایانه حضور انسان + پیشنهاد استراتژی پابرجاتر+ بررسی بی طرفانه رایانه حضور انسان + پیشنهاد آینده شگفت انگیز + اضافه شدن به مولد سناریو + بررسی بی طرفانه رایانه هیچ استراتژی ثابتی(Fixed) پابرجا نیست. اما استراتژی های انطباق پذیر (Adaptable) پابرجا هستند. لزوم تعیین نقاط ارزیابی(Milestone) یا علائم هشدار برای تغییر مسیر و انطباق با اطلاعات جدید

39. پیچیدگی مدل --- مولد سناریو تحلیل گران به منظور افزایش قدرت پیش بینی مدل های خود در تلاشی بیهوده می کوشند مدل ها را هر چه بیشتر پیچیده تر کنند. اما پیچیده تر کردن یک مدل به عنوان ابزاری برای کاهش عدم قطعیت غالبا شبیه این است که یک سگ دنبال دم خودش بیفتد. زیرا زمانی که آینده اساسا پیش بینی ناپذیر است، صرف نظر از اینکه به چه میزان جزئیات و پیچیدگی مدل افزایش داده شود، مدل قادر به پیش بینی قابل اطمینان تر آینده نخواهد بود.

40. منابع برای مطالعه بیشتر فارسی: لمپرت، رابرت جی. و همکاران، “برنامه ریزی پابرجا برای یک قرن”، ترجمه وحید وحیدی مطلق، اندیشکده صنعت و فنآوری (آصف)، تهران: ۱۳۸۵ http://www.iranasef.org/showbook.asp?id=13 English: Lempert, Robert. J. et al, “Shaping the Next One Hundred Years”, RAND, Santa Monica : 2003 http://www.rand.org/pubs/monograph_reports/MR1626/index.html