Tema br. 10 Fiskalen sistem i fiskalna politika na Republika Makedonija

1. Tema br. 10Fiskalen sistem i fiskalna politika na Republika Makedonija Primeneta ekonomika Praven fakultet - Skopje

2. Sodr`ina I. Osnovni principi na fiskalniot sistem i fiskalnata politika na RM II. Sistem na javni prihodi • Osnovni karakteristiki na sekoj dano~en s/m. • Vidovi danoci i drugi javni prihodi vo dano~niot sistem na RM III. Javni rashodi i fiskalna politika 1. Op{ti napomeni za javnite rashodi 2. Sistem na finansirawe na javnite potrebi 3. Buxetot kako osnoven instrument na fisk. polit. 4. Problemot na deficitot i povrzanost na fiskalnata, monetarnata i deviznata politika

3. I. Osnovni principi na fiskalniot sistem i fiskalnata politika na RM • Fiskalniot sistem e potsistem na ekonomskiot sistem i go prati negoviot razvoj; • Pred 1990 g. Makedonija ima{e specifi~en sistem na op{testveno finansirawe, vo koj dominirale SIZ-ovite; • Vo 90-te Makedonija izgraduva sistem koj ne e specifi~en, so prifa}awe na standardni principi od EU: • Princip na alokativna neutralnost na instrumentite (danocite i buxetot)  nema selektivno poddr`uvawe, tuku re{avawe samo na pra{awa od naj{irok op{testven interes • Ukinuvawe na pogolem broj pridonesi i nivna zamena so danoci, a pridonesi samo za zdravstveno, penzisko i osiguruvawe nevrabotenost • Izmeni vo postojnite danoci  nova struktura • Voveduvawe na DDV  prefrluvawe na dano~noto optovaruvawe od direktnite kon indirektnite danoci • Reformi na penzisko i zdravstveno osiguruvawe • Dosledno po~ituvawe na principot na buxetska ramnote`a • Voveduvawe na trezorskiot sistem

4. II. Sistem na javni prihodi (danoci i drugi prihodi) vo RM • Fiskalniot sistem e sistem na javni prihodi i javni rashodi koi se primenuvaat vo edna ekonomija: • Javni prihodi se prihodite koi gi pribira dr`avata,odnosno tie se zbir na sopstvenite prihodi na dr`avata + prihodite koi taa gi sobira od gra|anite • Javni rashodi e upotrebata na sredstvata od javnite prihodi • Tradicionalno e pravoto na dr`avata, vrz osnova na avtoritetot na vlasta, da voveduva obvrska za gra|anite da pridonesuvaat za pokrivawe na javnite rashodi • Osnoven princip: sekoj gra|anin spored svojata finansiska mo} • Spored nositelot na obvrskata, javnite prihodi se delat • Prihodi od gra|anite • Prihodi od firmite (pretprijatija, institucii i tn). • Spored vidot: (1) prihodi od dr`avni (javni) pretprijatija i institucii; (2) danoci; (3) pridonesi; (4) carini; (5) taksi; (6) javni zaemi (emisija na obvrznisi); (7) podaroci i pomo{ • Vo osnova, osven podarocite i javnite zaemi, site se sveduvaat na nekoj vid na danok

5. II/1 Osnovni karakteristiki na sekoj dano~en sistem • Danocite se zadol`itelna dava~ka koja se voveduva so zakon, zad ~ija naplata stoi dr`avnata vlast i zakanata za naplata so prisila Danocite se dava~ki bez neposreden nadomest za davatelite koi slu`at za finansirawe na op{tite i zaedni~kite potrebi na dr`avata • Razli~ni vidovi danoci: • (1) vo natura i vo pari; • (2) posredni (poznat dano~en obvrznik; progresivna dano~na stapka) i neposredni (dano~niot obvrznik ne e konkretno opredelen; site se ednakvi dano~ni obvrznici, a se primenuvaat op{ta i povlastena stapka; primeri DDV, carini taksi) • Osnovni funkcii na danocite: • Fiskalna (pribirawe prihodi za potrebite na dr`avata) • Stabilizaciona (suzbivawe na inflacijata) • Preraspredelba na nacionalniot dohod i jaknewe na akumulacijata • Ubla`uvawe na socijalnite razliki

6. II/1 Osnovni karakteristiki na sekoj dano~en sistem • Osnovni pra{awa za sekoj vid danok: • {to se odano~uva (predmet ili objekt na odano~uvawe) • koj e nositel na dano~nata obvrska (dano~en obvrznik, subjekt) • na koj iznos ili obem se pla}a danokot (dano~na osnova) • koja e visinata na dano~noto optovaruvawe (dano~na stapka) • Predmet na odano~uvawe  gi definira vidovite danoci • Prihodite • Potro{uva~kata (prometot) • Imotot • Dano~na osnova e objektot na odano~uvaweto, t.e. delot od predmetot na odano~uvawe vrz koj se presmetuva danok • Dano~en obvrznik e toj {to treba da plati danok • Dano~na stapka e delot, procentot {to treba da se plati kako danok od utvrdenata dano~na osnova • Dano~na odmerenost i tro{oci na pribiraweto danoci

7. II/2 Vidovi danoci i drugi javni prihodi vo dano~niot sistem na RM • Danoci na dohod: • Danok na dobivka; • Personalen danok na dohod • Danoci na potro{uva~ka: • Danok na dodadena vrednost (DDV), akcizi, carini i drugi uvozni dava~ki • Danok na promet na nedvi`nosti i prava • Danoci na imot: • Danok na imot • Danok na nasledstvo i podarok • Danok na promet so nedvi`nosti i prava

8. II/2.2 Danoci na dohod 1. Danok na dobivka (Voveden 1993 godina) Obvrznik: do 2001 go pla}ale i pravnite i fizi~kite lica, a od 2001 samo pravnite lica (AD i DOO), doma{ni i stranski Osnova = dobivkata na pretprijatijata (razlika me|u vkupnite prihodi i vkupnite rashodi; predvideni olesnuvawa (osloboduvawa) Stapka = 15% 2. Personalen danok na dohod Obvrznik: gra|anite, trgovec-poedinec, zemjodelci, znaet~ii i lica koi vr{at razni uslugi Osnova: neto prihodite od site izvori minus pridonesi za penzisko i zdravstveno osiguruvawe Stapki: do 360.000 den = 15%; nad 360.000 den = 18%; nad 600.000 den = 24%; predvideni se nekoi olesnuvawa;

9. II/2.2 Danoci na potro{uva~ka 1. Danok na dodadena vrednost (voveden 2000 godina) Predmet na odano~uvawe = prometot na proizvodi i uslugi i uvozot Osnova = dodadenata vrednost na proizvodite i uslugite, odnosno vkupniot iznos na nadomestokot {to e dobien (ili treba da se dobie), no bez vklu~uvawe na danokot koj e prethodno platen Obvrznik = site pravni i fizi~ki lica Stapki = osnovna 18% i povlastena 5% Za efikasno sobirawe se voveduvaat fiskalnite kasi; Danok koj sodr`i mnogu prednosti: samokontrola na dano~nite obvrznici, efikasnost vo naplatata, 2. Akcizi Poseben vid na dopolnitelen danok, koj se napla}a na nekoi proizvodi (alkohol, tutun, nafta i derivati, avtomobili) Se dodava vrz utvrdenata cena na proizvod pred da se presmeta DDV 3. Carini Carini se oblik na posreden danok, ~esto imaat samo fiskalna namena Predmet na carinewe = uvozot na stoki; Osnova = vrednost na stokata Obvrznici = site pravni i fizi~ki lica (so isklu~oci); stapki = po carinski tarifnik za sekoj vid stoka posebno

10. II/2.2 Danoci na imot i drugi javni prihodi 1. Danok na imot Predmet na odano~uvawe = sopstvenosta vrz nedvi`en i nekoi vidovi podvi`en imot Osnova = pazarnata vrednost na imotot Obvrznik = sekoj gra|anin koj ima imot Stapki = nedvi`en 0.10% i podvi`en 0.05% Danok na imot se pla}a i na nasledstvo i po osnov na promet so nedvi`nosti 2. Taksi = nadomestok koj go naplatuvaat dr`avnite organi za uslugite koi gi davaat na pravnite i fizi~kite lica Postoi direkten nadomest  taksa za usluga 3. Javni zaemi = emisija na dr`avni obvrznici so cel finansirawe na buxetski deficit i sl. 4. Pridonesi = dobrovolni dava~ki za socijalno osiguruvawe

11. III. Javni rashodi i fiskalna politika • Javni rashodi se upotrebata na sredstvata sobrani od javnite prihodi za pokrivawe na javnite potrebi, koi pretstavuvaat ostvaruvawe na funkciite na dr`avata • Goleminata na javnite rashodi se iska`uva kako procent od BDP: • vo evropskite dr`avi se dvi`i od 30% do 50%, od {to polovinata za socijalni potrebi; • vo SAD i Japonija javnite rashodi se 20% od BDP • vo Makedonija bile 45%, a sega se pod 35% • Vo Makedonija re~isi sekoga{ se pojavuva razlika me|u javnite prihodi i rashodi (buxetski deficit), so nastoju-vawe (do sega uspe{no) deficitot da bide ispod 3% od BDP (eden od tnr. “Mastri{ki kriteriumi” na EU)

12. III/1. Sistem na javni rashodi i buxet • Sistemot na javni rashodi se menuval kako {to se menuval celiot ekonomski sistem na RM • Denes javnite rashodi se finansiraat preku buxetot i preku fondovi. • Buxet pretstavuva plan na prihodite i rashodite na edna dr`ava vo tekot na edna godina • od edna strana gi sodr`i site prihodi po oddelni izvori • od druga strana gi sodr`i site rashodi po oddelni korisnici • Vo dene{niot fiskalen sistem na RM doa|a do {irewe na ulogata na buxetot centralen buxet (finansirawe na rashodite na dr`avnata administracija) + socijala + javni investicii + vonbuxetsko finansirawe (premii) • Vo buxetot na RM vleguvaat i rashodi za sanacija na banki, otpremnini za ste~ajni rabotnici, staro devizno {tedewe, denacionalizacija

13. III/2. Buxetot kako instrument na politikata • Buxetot ima strogo propi{ana forma i se donesuva vo zakonska forma po jasno propi{ana procedura • Buxetot go donesuva i menuva (rebalansira) Sobranieto • Funkcii na buxetot: razvojna, stabilizaciona, socijalna • Stabilizaciona: vlijaewe vrz inflacijata; buxetot opfa}a nad 1/3 od BDP, pa so nego mo`e silno da se vlijae vrz odr`uvaweto stabilnost • Razvojna: finansirawe na infrastrukturni proekti, poddr{ka na razvojot na nekoi biznisi i tn. (vo Makedonija do 10% od vkupniot buxet) • Socijalna: transferi kon naselenieto so ~isto socijalna priroda (vo Makedonija okolu 90%)