Tema br. 3 E konomskiot sistem na Republika Makedonija

1. Tema br. 3Ekonomskiot sistem na Republika Makedonija Primeneta ekonomika Praven fakultet - Skopje

2. Sodr`ina 1. Osnovnite karakteristiki na ekonomskite sistemi; 2. Voveduvaweto, razvojot i krizata na samoupravniot ekonomski sistem na Makedonija (1950-1990) 3. Voveduvaweto nov ekonomski sistem na krajot na ’80-te i po~etokot na ’90-te godini; 4. Osnovni karakteristiki na sega{niot ekonomski sistem na Makedonija

3. 1. Osnovni sovremeni teorii za ekonomskite sistemi • Liberalisti~ki teorii: • Teorija na haosot (vo sekoj haos ima nekakov red) • Teorija na igri (ekonomskite odnosi se igri) • Kibernetski teorii: • Teorija na regulacija (vo igrata treba da ima pravila) • Teorija na upravuvawe (direktno ekonoms. upravuvawe) • Informati~ki teorii: • Teorija na sistemite (ekon.sistem e sostaven od mno`estva) • Teorija na modelirawe (matemati~ko modelirawe) Otvoreno pra{awe kolku sloboda na pazarnite igri – kolku regulacija

4. 2. Elementi na ekonomskite sistemi • Sekoj sistem e sostaven od pove}e elementi sobrani vo potsistemi koi se vo me|usebna interakcija – osnovni karakteristiki na ekonomskiot sistem: • Vidovi na sopstvenost • Tipovi na odnosi • Zbir na institucii • Na~ini na upravuvawe • Metodi na ureduvawe sopstv odnosi institu. upravuv. metodi napred

5. Vidovi na sopstvenost • Individualno-privatna (dooel, zemj. farmi) • Grupno-privatna (AD) • Zadru`na (kolektivna) • Dr`avna • Javna • Me{ovita • Op{testvena (karakteristi~na samo za eden sistem) • Vidovite na sopstvenosta gi odreduvaat site drugi relacii vo ekonomskiot sistem nazad

6. Tipovi na rabotni i delovni odnosi • Rabotni odnosi: • Naemni rabotni odnosi (~ist pazar) • Kolektivno dogovarawe i pregovarawe (kolektivni dogovori) • Normirani rabotni odnosi (uredeni so zakonodavstvoto) • Zdru`en trud (karakteristi~ni samo za eden ekonomski sistem • Delovni odnosi – odnosite me|u delovnite subjekti (pretprijatijata) nazad

7. Zbir na institucii • Institucionalnata infrastruktura  biten definira~ki elementi i karakteristika na sekoj ekonomski sistem; • Bez institucii sovremeniot ekonomski sistem ne mo`e da funkcionira; • Instituciite se rezultat na potrebata od ekonomiziraweto so transakcionite tro{oci; • Razni vidovi institucii: doma}instva; stopanski (privatni ili javni); dr`avni (organi) op{t-politi~ki (partii) interesni (komori, sindikati); intermedierni (PPP) i tn. • Biten soodnos: vertikalna (hierarhiska) i horizontalna (mre`na) povrzanost i postavenost na odnosite (relaciite) me|u instituciite; nazad

8. Na~ini na upravuvawe • Pretpriemni~ko upravuvawe: vo individualni-te (inokosnite) firmi; fleksibilnost – rizik; • Menaxersko upravuvawe: vo akcionerskite dru{tva; analiti~nost – izbegnuvawe rizik; • Tehnomenaxersko upravuvawe: vo javnite pretprijatija; znaewe i stru~nost; • Administrativno (ili birokratsko) upravuvawe: vo dr`avnite organi; ostvaruvawe na zada~ite na politi~arite – nefleksibilnost – tromost – inercija – neinventivnost – sigurnost; • Samoupravuvawe (karakteristi~no samo za eden ekonomski sistem nazad

9. Metodi na ureduvawe na ekonomskite tekovi • Mehanizmi preku koi funkcionira eden ekonomski sistem: • Pazaren mehanizam; • Dr`avna intervencija i regulacija; • Plansko naso~uvawe; • Strategii na makroekonomsko upravuvawe (makroekonomskata politika); • Tekovna (makro)ekonomska politika; nazad

10. Konzistentnost i interakcii na elementite; vlijanie na globalizacijata • Sekoj sistem pretstavuva kombinacija od nekoi od navedenite elementi. Bitni se dva aspekti: • Konzistentnosta (ili konzistentna kombinacija) – site elementi me|usebno da se sovpa|aat i da si odgovaraat; • Interakcii me|u elementite – me|u site elementi postoi vlijanie i povratno vlijanie (“reakcija” ili povratni spregi na vlijanie); • Pod vlijanie na globalizacijata doa|a do unificirawe na porano razli~nite ekonomski sistemi vo svetot;

11. Na~ini (modaliteti) na promenuvawe na ekonomskite sistemi • Dva osnovni na~ini na promenuvawe na ekonomskite sistemi: • Transformirawe = “revolucioneren” premin od eden ekonomski sistem vo drug; se menuvaat site elementi i karakteristiki na sistemot; porano voobi~aeno prateno i so vooru`en konflikt, a denes se izveduva preku promena na zakonite i sl. • Reformirawe = evolutiven premin od eden ekonomski sistem vo drug; ne se menuvaat site elementi i karakteristiki na sistemot, tuku doa|a samo do nivno usovr{uvawe i unapreduvawe; voobi~aeno se izveduva preku promena na zakonite i sl.

12. 3. Osnovni karakteristiki na administrativniot ekonomski sistem na Makedonija 1945-1950 godina • Do 1990 godina, ekonomskiot sistem na Makedonija pretstavuva del na sistemot na porane{nata YU; • Vo periodot od 1945 do 1990 se razlikuvaat 2 ekonomski sistemi: • Administrativno-centralisti~ki (1945-1950) • Samoupravno-pazaren ekonomski sistem (1950-1990) • Osnovni karakteristiki na adm.-central. sistem: • Dr`avna sopstvenost nad site sredstva za proizvodstvo; • Administrativno (dr`avno) upravuvawe so site pretprijatija; • Centralisti~ko rakovodewe so stopanstvoto; • Seopfatno, detalisti~ko i direktivno planirawe, bez po~ituvawe na osnovnite ekonomski principi i zakonitosti. • Ishod: neefikasnost, demotiviranost za rabota, birokratizacija;

13. 4. Osnovni karakteristiki na samoupravno-pazarniot ekonomski sistem na Makedonija 1950-1990 godina • Samoupravuvaweto zapo~nuva kako samoupravuvawe vo pretprijatijata, a brgu prerasnuva vo koncept na op{testveno samoupravuvawe • Merki za voveduvawe na samoupravuvaweto: • Formirawe op{testvena sopstvenost vo pretprijatijata; • Formirawe samoupravni organi vo pretprijatijata; • Jaknewe na samostojnosta na pretprijatijata; • Deetatizacija (namaluvawe na ulogata na dr`avata); • Decentralizacija (namaluvawe na uloga na centraln. organi) • Posebna kombinacija me|u pazarot i planiraweto (organi~e-na uloga na pazarot i globalno (nedetalisti~ko) planirawe; • Samostojna raspredelba na dohodot vo pretprijatijata • Postojani reformi na ekonomskiot sistem

14. Reformiraweto i fazite na samoupravno-pazarniot ekonomski sistem na Makedonija • 1. 1950 – 1955 = faza na voveduvawe; • 2. 1955 – 1964 = faza na razvoj(pogolemo osamostojuvawe na pretprijatijata i drugi promeni) • 3. 1964 – 1970 = faza na stopanska reforma (voveduvawe pazarna konkurencija; liberalizacija na cenite i ekonomskite odnosi so stranstvo; modernizacija na p/voto); ishod: za prv pat se javuva inflacija i nestabilnost; otvoreni dilemi i otpori kon konkurencijata od stranstvo; pozitivni procesi; • 4. 1970-ti godini = faza na ustavna reforma, zdru`en trud i dogovorna ekonomija (se formiraa OZT; SIZ, samoupravno dogovarawe i spogoduvawe, a ne pazarno regulirawe) • 5. 1980-ti godini = faza na stabilizacija (hiperinflacija, stagnacija (pad na stapkite na BDP), deficiti, prezadol`enost, nevrabotenost, kriza na samoupravuvaweto); osnovna pri~ina: slabost na sistemot i gre{ki na ekonomskata politika.

15. 5. Voveduvawe nov ekonomski sistem na Makedonija • Voveduvaweto nov ekonomski sistem vo Makedonija za-po~nuva u{te 1988 godina, iako toa oficijalno se priz-nava podocna (so osamostojuvaweto) • Prv promenet zakon: zakon za pretprijatijata, a potoa i pove}e drugi zakoni i propisi. • Merki na reformite od 1988/89 godina: • Dosledno po~ituvawe na pazarnite principi i izgradba na integralen pazar (pazar na stoki, uslugi, kapital i trud) • Sopstveni~ki (namesto nesopstveni~ki) koncept na op{t. sopstvenost – titulari se pretprijatijata; • Op{testvenata sopstvenost se transformira vo op{testven kapital koj ima i svoja cena; • Ramnopravnost na site oblici na sopstvenost, pa i na privatnata ({to pokasno stanalo najbitna promena s# do po~etok na privatizacija)

16. Voveduvawe nov ekonomski sistem na Makedonija • Napu{tawe na principot na samoupravno-zdru`en trud i prifa}awe na pretpriemni{tvoto i menaxerstvoto; • Namesto dohodot osnovna cel i motiv na raboteweto na pretprijatija-ta i bankite stanuva profitot (dobivkata), no so nosewe odgovornost i za zagubata; • Namaluvawe na me{aweto na dr`avata vo pretprijatijata; • Socijalnata politika, namesto gri`a na pretprijatijata, stanuva gri`a na dr`avata; • Prifa}awe na kolektivnoto dogovarawe za ureduvawe na rabotnite odnosi; • OZT se transformiraat vo pretprijatija koi se potpolno ramnopravni na pazarot; • Napu{tawe na prethodno garantiranata “do`ivotna vrabotenost”; • Napu{tawe na planiraweto kako obvrska na pretprijatijata; • Po~etok na formirawe akcionerski dru{tva so izdavawe interni akcii;

17. Voveduvawe nov ekonomski sistem na Makedonija • Merki za pottiknuvawe na razvojot na pretpriemni{tvoto, maloto stopanstvo i li~niot trud (privatnata inicijativa) na site gra|ani; • Bankite stanuvaat samostojni fin. organizacii kako akcionerski dru{tva koi rabotat za profit sami gi odreduvaat kamatite; • Liberalizacija na cenite, duri i na zemjodelski proizvodi; • Liberalizacija na nadvore{no-trgovskite odnosi i po~etok na politika na privlekuvawe stranski kapital kako direktni invest.; • Liberalizacija na devizniot kurs i formirawe sloboden devizen Pazar pri interna konvertibilnost na dinarot; • Izmena na regulativata za sanacija, ste~aj i likvidacija na pretprija-tijata; • Po~etok na izgradba na demokratski pove}epartiski politi~ki sistem; Vakov sistem Makedonija zateknuva vo periodot na osamostojuvaweto, a potoa prodol`ila i ponatamu da go reformira.

18. Mikro ekonomski Liberaliz. na cenite Liberaliz. na nadv. trg. Pazar na kapital promocija na SDI Elementi na politikata na reformiraweto na ekonomskiot sistem Strukturni reformi Makro ekonomski Pravna ramka Razvoj na MSP Monetaren sistem i politika Redef. na sop-stvenosta Privati- zacija Trguvawe so sopstven Fiskalen sistem i politika Vlez i izlez od pazarot Upravuvawe so javni pretprijat. Politika na dohod Poddr{ka na konkurenc.

19. Sporedba me|u elementite vo razli~nite ekonomski sistemi na Makedonija od 1945 do denes

20. 6. Osnovni karakteristiki na sega{niot ekonomski sistem na Makedonija • Osnovnite karakteristiki na sega{niot sistem se odredeni u{te so reformite 1988/89, a potoa tie se nadopolneti i natamu razvieni. • 1. Priznavawe ramnopravnost na na site oblici na sopstvenost (osven op{testvenata, koja e privatizirana); • 2. Dosledna primena na pazarnite prinici i mehanizmi; • 3. Pretprijatijata se samostojni delovni subjekti; • 4. Postoewe na pretpriemni~ko i menaxersko upravuvawe (namesto samoupravuvawe); • 5. Neme{awe na dr`avata direktno vo raboteweto na pretprijatijata i indirektno rakovodewe so ekonomijata; • 6. Naso~enost kon unificirawe na sistemot na Makedoni-ja so sistemot na dr`avite ~lenki na EU.