Velferðarríkið Ísland og réttindabarátta

1. Velferðarríkið Ísland og réttindabarátta 9. kafli

2. Velferðarríkið ÍslandHeilbrigðiskerfið • Allt frá því Ísland tók upp velferðarkerfi einsog frændur okkar og frænkur áNorðurlöndunum gerðu, þá höfum viðnotið ókeypis eða ódýrrar læknis-,umönnunar- og menntaþjónustu sem greidder af ríkinu og sveitarfélögunum. • Fyrstu sjúkrahúsin voru á Akureyri og Reykjavíksem voru þá og eru enn stærstu sveitarfélögin á Íslandi. • Sjúkrahús voru hér byggð á fyrri hluta 20. aldar og voru sum þeirra sérhæfð til að mæta aðsteðjandi vanda á þeim tíma, s.s. geðsýki, berklum, holdsveiki. • Kostnaðurinn greiddur af ríkinu og sveitarfélögunum, m.a. af sköttum okkar til ríkisins. • Afleiðing: Stórbætt heilsa landsmanna og mörgum landlægum sjúkdómum eins og t.d. berklum var útrýmt á Íslandi. 9

3. Velferðarríkið ÍslandMenntakerfið • Með lögum um almenna fræðslubarna frá 1907 varð til skólaskylda. • Samkvæmt þeim áttu öll börn áaldrinum 10-14 ára að ganga í skóla– annað var lögbrot. • Seinna meir færðist aldurinn neðarog ofar og sömuleiðis lengdist í skólaárinu. • Kostnaðurinn var greiddur af ríkinu og sveitarfélögunum , m.a. af sköttum okkar til ríkisins. • Afleiðing: Stórbætt menntun landsmanna sem gerði Íslandi kleift að komast í lífsgæði og lífsmáta á borð við þann sem Evrópubúar nutu. 9

4. Velferðarríkið ÍslandHúsnæðismálin • Húsnæði landsmanna var afskaplega bágborið svo ekki sé nú meira sagt. • Flestir landsmenn í upphafi 20. aldar bjuggu í lélegu húsnæði sem varla hélt vatni og vindi. • Þéttbýli var hins vegar tekið að myndast og var þá ríkið látið aðstoða fólk til að bæta húsnæði sitt með hagstæðum lánum. • Má þá segja að flutt hafi verið úr moldarkofunum í braggahúsnæði sem hvoru tveggja hélt illa vatni og vindum og þaðan í steinsteyptar blokkir sem voru öllu stöndugri byggingar. • Var það upphafið að því sem í dag er Íbúðalánasjóður – með hruni bankanna sem voru farnir að teygja sig í húsnæðislán til fólks stendur þó Íbúðalánasjóður enn enda fyrirtæki í eigu ríkisins. 9

5. Velferðarríkið ÍslandTryggingakerfi • Í öllum mannlegum samfélögum er til einhvers konartryggingakerfi til að aðstoða þá sem minna mega sín. • Bylting varð á því frumstæða almannatryggingakerfisem verið hafði við lýði á Íslandi með Lögum umalþýðutryggingar frá 1936. • Þá komst á flókið og umfangsmikið tryggingakerfi semhægt er að skipta niður í fjóra flokka: • Slysatryggingar, • Sjúkratryggingar, • Elli- og –örorkutryggingar, • Atvinnuleysistryggingar. • Með þessari nýju lagasetningu var lagður grundvöllur að því að bæta almennan kost landsmanna óháð tekjum og aldri. • Afleiðing: Heilsa almennings stórbatnaði enn frekar þegar þarfir þeirra sem ekki voru beinlínis veikir á sál eða líkama, eins og t.d. munaðarlaus börn, var séð fyrir öruggu heimili. 9

6. Velferðarríkið ÍslandTryggingakerfi • Á síðari hluta 20. aldar hafa komið til fjórarumtalsverðar nýjungar á tryggingakerfinu: • Atvinnuleysisbætur – Atvinnuleysistryggingasjóðurvar stofnaður 1956 til að greiða þeimframfærslulífeyri sem tímabundið voru ánatvinnu. • Dagvist barna – Frá árinu 1973 jókst dagvistunbarna í leikskólum og er sú starfsemi nú eitt stærsta verkefni sveitarfélaganna að sjá öllum börnum fyrir dagvist sem það vilja. • Trygging gegn náttúruhamförum – stofnun Viðlagatryggingar Íslands árið 1975 var ætlað að mæta miklu eignatjóni fjölda manna sem misst hefðu hús sín í náttúruhamförum eins og t.d. Vestmannaeyjagosið 1973 og snjóflóðin í Súðavík og Flateyri 1995. • Fæðingarorlof – Með lögum árið 1980 var konum greiddur styrkur til þriggja mánaða við fæðingu nýs barns, á seinni árum hefur orlofsrétturinn verið aukinn og nær núna einnig til feðranna. 9

7. Jafnréttishugmyndir • Í Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna frá 1948 segir: • Bannað er að gera greinarmun á fólki vegna kynþáttar, litarháttar, kynferðis, tungu, trúar, stjórnmálaskoðana eða annarra skoðana, þjóðernis, uppruna, eigna, ætternis eða annarra aðstæðna. • Með yfirlýsingunni var brautin rudd fyrir hópa sem höfðu verið beittir misrétti í langan tíma, sumir jafnvel þúsundir ára. • Hefur yfirlýsingin einnig verið mikil hvatning fyrir margskonar samtök sem standa utan stjórnmála á borð við Médecins Sans Frontières, Rauða krossinn, ofl. hópa. • Hér á eftir verður aðallega fjallað um réttindabaráttu blökkumanna og kvennahreyfingunni. 9

8. JafnréttishugmyndirBlökkumenn í Bandaríkjunum • Frá því Suðurríkin voru sigruð í borgarastríði Bandaríkjanna árið 1865, höfðu blökkumenn notið nokkuð meiri réttinda en þeir höfðu gert áður. • Í suðrinu var hins vegar tvenns konar kynþáttahyggja í gangi sem takmarkaði réttindi blökkumanna: • Föðurleg forsjárhyggja – blökkumenn voru taldir vera eins og börn sem hinn vitri hvíti faðir bar skylda til að ala önn fyrir, m.ö.o. bar svertingjum að hlýða hinum vitrari hvíta manni. • Hreinræktað kynþáttahatur – með stofnun Ku Klux Klan-samtakanna fékk hatur á blökkumönnum sér farveg sem oft birtist í morðum og misþyrmingum á blökkumönnum og öðrum þeim sem ekki voru hvítir. • Eftir 1890 varð síðari hópurinn ráðandi afl í Suðurríkjunum og kom á kynþáttaaðskilnaði í skólum, veitingahúsum, strætisvögnum og öðrum stöðum í samfélaginu. • Þeir blökkumenn sem mótmæltu voru drepnir – meira en 200 manns var tekið af lífi án dóms og laga árlega þegar mest var á árunum 1890-1920. 9

9. JafnréttishugmyndirBlökkumenn í Bandaríkjunum • Í stórborgum í norðurhluta Bandaríkjanna og á öðrum stöðum þarlendis var hlutskipti blökkumanna skárra en þó voru þeir lægsta stétt samfélagsins sökum litarháttar. • Eftir seinni heimsstyrjöld batnaði lagaleg staða svertingja en stærsta breytingin var gerð árið 1964 með Civil Rights Act – mannréttindalöggjöfinni sem bannaði mismunun þegnanna. • Ákvörðun blökkukonunnar Rosa Parks sem neitaði að sitja í sæti svartra í strætisvagni kveikti baráttuhug hjá blökkumönnum. • Helsti leiðtogi þeirra var Martin Luther King sem tók sér friðsamlegar baráttuaðferðir Gandhis á Indlandi sér til fyrirmyndar en hann var myrtur árið 1968. 9

10. JafnréttishugmyndirBlökkumenn í Bandaríkjunum • Tekjuskipting eftir litarhætti: 9

11. Kvennahreyfingar • Þó að konur hafi fengið kosningarétt og önnur lagaleg réttindi þá batnaði staða kvenna lítið – viðhorfin í samfélaginu voru þeim andsnúin. • Um 1960-70 varð hins vegar til ný og róttæk kvennahreyfing sem setti kvenfrelsi á oddinn. • Einn helsti hvati hennar var æskulýðsuppreisnin árið 1968 þar sem vindar samfélagsbreytinga gengu um heiminn. • Fólk gagnrýndi valdstjórnina, neyslusamfélagið, kapítalismann, sjálfsánægjuna, sjálfsdýrkunina og umfram allt skort á raunverulegu lýðræði til handa þeim ekki höfðu enn hlotist þau. • Fólk flaggaði myndum af Che Guevara sem myrtur var af skjólstæðingum Bandaríkjamanna í Bólivíu 1967. • Smám saman fengu konur meiri réttindi en baráttan er enn í gangi. • Helsti þrándur í baráttu kvenna eru hefðbundin viðhorf til hlutverka karla og kvenna í samfélaginu. • Engin lagasetning nær til hugsunarháttar fólks og oft standa konur aðrar kynsystur sínar að því að halda aftur af kvenréttindabaráttunni – meðvitað og ómeðvitað. Che Guevara(1928-1967) 9

12. Jafnréttismál á Íslandi • Saga jafnréttisbaráttunnar á Íslandi á sér ákveðna hliðstæðu í því sem var að gerast erlendis. • Bríet Bjarnhéðinsdóttir stofnaði Kvenréttindafélag Íslands árið 1907. • Frá þeim félagsskap spruttu síðan önnur félög á borð við Rauðsokkahreyfinguna árið 1970. • Réttindi kvenna jukust og í Kvennafrídeginum 1975 lamaðist atvinnulífið þegar mörg stéttafélög tóku þátt í fríiinu konum til stuðnings. • Á stjórnmálasviðinu fengu konur einnig meiri réttindi, sérstaklega eftir myndun og framboð Kvennalistans sem barðist á Alþingi einkum fyrir réttindum kvenna, fyrsti kvenforseti árið 1980 og nú 2009 fyrsti kvenforsætisráðherra. • Í peningaveldinu (sem nú er hrunið) hefur karlavígið staðið einna lengst. • Á síðari árum hefur öðrum hópum einnig vaxið ásmegin í réttindabaráttu sinni, fatlaðir, samkynhneigðir. Jóhanna Sigurðardóttir, fyrsti kven-forsætisráðherra Íslands 9